Fəlsəfənin arxa pilləkənləri – 3

“Lampe unudulmalıdır!” yazılı kağıza hər baxışı ona xidmətçisini qovduğunu xatırladıb evindəki yeni nizama uyğunlaşmağa kömək etsə də, dəqiqlik “xəstə”si olan Kant üçün metafizikanın ənənəvi sualları ilə bərabər insan davranışında yaranan qəti-imperativliklə əxlaqa yeni baxış səciyyəvidir və numen vasitəsilə xəyalın ardında görünən şeyin özündə mövcudluğu – ‘Ding an sich’, insan qavrayışından (fenomen) ayrılır və idealist uçuruma yuvarlanmaqla “Sapere aude!” mottosunun üstündən xətt çəkir.

“Qara kvadrat” (1915), Kazimir Maleviç

***

Tələbələrə mühazirəsi zamanı daş atılıb qırılan pəncərə hadisəsi üzərinə “Bu hərəkətə yalnız doğru deyən kəs məruz qala bilərdi” deyə reaksiya bildirən Fixte üçün mütləq Mən’in xəyali dünyadan qopması, ki, filosofumuz fikirlərilə idealizmin mihəng daşlarından biridir, uzunmüddətli reallıq-Mən mübarizəsinin ardından sonlu olanın azadlıq içindəki – kökü vicdan olan əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş həyat yolu – yaşamının bitimində Tanrıya qovuşması ilə hədəflənən “ruhların dünyası” tablosu tamamlanmış olur.

“Kor adam” (1896), Qustav Klimt

***

Reallığı dərk etmək üçün Mən’in dibinə varmağı söyləyən Şellinq təbiətin şüursuz pilləsi ilə insan ruhunun şüurlu pilləsini ‘Bir’də görərək ətraf aləmi Tanrı ilə eyniləşdirən portuqal yəhudisini xatırlatmaqla yanaşı “Dünyanın və insanın xarakteri tragikdir” ifadəsindən yola çıxaraq ümidsizliyin yaratdığı narahatçılığı Tanrıda boğmağa çalışmışsa da, sonra gələnlərin ‘mistik qəraiblərin izləyicisi’ damğasından qurtula bilməmişdir.

“Yergilası ilə avto-portret” (1912), Eqon Şile

***

Reallığın mütləq Geist’ın sərgilənişi olduğunu bildirən Hegel‘in düşüncələrinin konkretləşdirilməsi amalımızdır: Sevgi prosesində sevən şəxs özünü müəyyən etməli, formal olaraq sevgisini bildirməlidir ki, bu tezisdir; Bu prosesə sevən şəxsin özündən çıxması, sevilənə yönəlməsi, onda özünü unutması daxildir ki, bu da özə yadlaşmanın səbəbi olaraq anti-tezdir; Prosesin son mərhələsində sevən şəxs özünü unutduğu sevgilisində yenidən tapır və şüurlu şəkildə mədh edilmə şüurlu şəkildə oyanış və özə qayıdışla bitir ki, bu da sintezə uyğun gəlir.

“Ad günü” (1915), Mark Şaqal

***

Otağında daima silah saxlayıb bərbərlərdən boğazının kəsiləcəyi qorxusu ilə uzaq qalan Şopenhauer‘in məzmununda ‘qadına nifrət’ və ‘ağrıya məhkum subyekt’ naxışlarının göz deşdiyi mizantropik əsməcələrindən başlayaraq “Dünya mənim təsəvvürümdür” fikrindən bizlərə ürcah edilən animal metaphyisic‘lə idealist-pessimist baxışın kökünə lövbər salması, bəlkə də fəlsəfəsində “obyektləşdirilmiş iradə” şəkli alan insanın ölümlü dünyadakı “zəfər” ehtirasını doyurması üçün görünməyən sadizmi yaratmışdır.

“Oturmuş şeytan” (1890), Mixail Vrubel

***

Atasının Tanrıya küfr etməsini melanxolik həyatı üzərində lənətli qara bulud hesab etmiş Kyerkeqor (ki, şəxsən [Ki:rkeqa:rd] kimi təntənəli səslənişinə üstünlük verirəm) “Subyektivlik gerçəkdir” ifadəsilə insanı problematikə çevirib ekzistensializmə əvəzsiz əlavəsini edir və qorxu situasiyasını azad seçimə bazis götürərək xristianlıq fonunda kütləvi inancın kəskin tənqidini ‘fərdi mənəvi sıçrayış’ konsepti ilə məntiqi sonluğa çatdırır.

“Günah” (1893), Frans fon Ştuk

***

Həyatının erkən dönəmlərində “Ölüm və ölümsüzlük üzərinə düşüncülər” başlıqlı yazısını anonim çap etdirərək “Dəccalın ətə-sümüyə bürünmüş halı” deyə tənqid edilən Feyerbax dinin başlanğıcı-mərkəzi-sonu olan insana yer verdiyi antropolojik fəlsəfəsində bəşər tərəfindən Tanrı məfhumunun yaradılmasını psixolojik yollarla açıqlamağa çalışır və bütün ilahi məfkurələrin fərdi eqoizmin nəticəsi olaraq ‘bədbəxtin çoxdan arzuladığı xoşbəxtlik’ naminə formalaşdırdığı fiksiya kimi başa düşür.

“Sərsəri oğulun qayıdışı” (1666-69), Rembrandt van Reyn

***

Reallığın qavranılmasını mistisizmdən təmizləyib düşüncələr dünyasından yerə endirən Marks‘a görə insanlar izolyasiya olunmuş varlıqlar deyil, əksinə, iqtisadi və sosial təsirlərin onların şüurlarının müəyyənləşdiricisi olduğu cəmiyyətlə daima bağlıdır ki, bu həqiqətin gec dərk edilməsi də ‘siniflərin mübarizəsi’ olan tarixə diyalektik qanunauyğunluqlardan fərqli olaraq təsadüfi zəncirləmə hadisələrin cəmi kimi qeyri-adekvat bir yanaşmadan doğulurdu.

“Paltaryuyan qadın” (1899), Anri de Tuluz-Lotrek

***

Atası öləndən sonra feminin çevrədə – nənəsi, anası, iki xalası, bacısı – böyüyən “qadın düşməni” Nitsşe‘nin “Daima uçurumun kənarındayam” sözlərilə düşmə (turn inside out) ehtirasına işarəsi 45 yaşında ikən Turində reallığa çevrilir və bu düşüş Avropadakı mədəni deqredasiyanın ‘gerçəyə inam-din-əxlaq’ triosu üzərindən tənqidinin Zərdüşt vasitəsilə kütlələrə çatdırıla bilinməməsinin uğursuzluğundan deyil, hər şeyin ‘əbədi dönüş’ünü göz önünə alan ilk nihilist filosofun yaşadıqlarını qəbullanmasıdır, yəni “amor fati“.

“Duman dənizi üzərindəki səyyah” (1818), Kaspar David Fridrix

***

Kütlədən uzaq gəzməyə çalışan – bioqrafik qeydlərə görə cəmi bir dəfə kinoya, bir dəfə də teatra gedibmiş – Yaspers‘in başqalarına münasibətdə üzə çıxan azadlığın motivator rolu oynadığı ekzistensializmlə “insansız fəlsəfənin fəlsəfə olmadığını” bildirsə də, davamlı suallarla əhatə dairəsi daralan ruh halımızın nihilizmə sürünməsi qaçılmaz hal alır ki, filosof bu “uğursuz” mövcudluq halını aşmaq üçün fikirlərinə Tanrı – “fəlsəfi inanc” -dozası əlavə etməyə məcbur qalır.

“Yuxusuzlar” (1942), Edvard Hopper

***

Xizək dərslərində istiqamətini dəyişmək istəyərkən sürüşüb yıxılmasını fəlsəfəsindəki potensial düşüşlərindən daha təsirli olduğu güman edilən Haydeqqer ‘varlıq’ və ‘var olan’ arasındakı ontolojik fərqi aşkarlaması ilə qürrələnsə də, insanın məcburi olaraq “həyat səhnəsi”nə itələnməsi və ölümdən xilasın olmayışı kimi fikirlərilə “Dasein”ın özünü gerçəkləşdirməsi yolundakı maneələrə ilişməsi, gələcək nasist rejiminin qulluqçusunun idealizmdən tam qopa bilməməsinə səbəb olmuşdur.

“Saatın tapmacası” (1911), Corco de Kiriko

***

“Onlara xoşbəxt həyat yaşadığımı söyləyin!” deyərək Dublindəki otel otağında can verən Vitqenşteyn yaşadığı dünyanı obyektlərin deyil, faktların cəmi kimi qavrayır və istifadə etdiyimiz cümlələri reallığın məntiqi forması baxışından izah edərək təbiət elmləri sırasından çıxartdığı fəlsəfənin sərhədlərini məhdudlaşdırır, onun tədqiqdən çox təsvirə yönəlməsini faydalı hesab edir, “Bir şey haqqında danışmaq mümkün deyilsə, o barədə susmalı” mottosu ilə modern fəlsəfənin son nöqtəsini qoyur.

“Evdə cinayət” (1890), Yakub Şikaneder

***

Yuxarıdakı abzaslar Vilhelm Vayşedel’in “Fəlsəfənin arxa pilləkəni” kitabından yararlanılaraq alınan ümumiləşdirmələrdir…

Fəlsəfənin arxa pilləkənləri – 1

Fəlsəfəsində hər şeyin mənbəyinin su olduğunu irəli sürüb materializmin ilk mərhələsini yaratdığını düşündüyümüz ancaq bir anda digər fikri ilə – “realın arxasında hər bir şey tanrılarla doludur” – bizi yanıldan miletli Fales üzü yuxarıya dönük ulduzları müşahidə edərkən quyuya düşür və trakiyalı qızın lağına məruz qalır: “Göydə nə olduğunu anlamaq istədi, amma qarşısında və ayaqlarının altındakı şey onun üçün gizli qaldı”.

“Kanavanın böyük dalğaları” (1829-32), Katsuşika Hokusay

***

“Ruhun bir logos’u vardır” deyimilə fəlsəfədə ilk dəfə baxışı insanın içinə yönəldən və İran şahı Dara ilə yazışdığı belə güman edilən Heraklit‘in doğum yeri Efesdən dostu Hermodor’sun qovulması ilə demokratiyanı rədd etməsi və gündən-günə pisləşən siyasi vəziyyətə ironik şərhi – “bu situasiyada bütün vətəndaşlar özlərini asmalıdırlar” – onu insanlardan uzaqlaşıb dağlarda bitkilərlə qidalanıb sağ qalmaq uğrunda mübarizəyə sövq etmişdir.

“Asılmış adam” (1810-20), Fransisko Qoyya

***

Əslində bir şair olan Parmenid‘ın fikirləri gerçəyin axtarışına çıxan və bu yolda daima mübarizə aparıb sonda məqsədə yaxınlaşdıqda ona – gerçəyə sahib ola bilməyən müdrik insan prototipi timsalında büruzə versə də, yunan tərzi fəlsəfəetmə metodu ilə reallığın illüziya – faniliyə aldanma – olmasını vurğulayaraq gerçəyin dərin düşüncə ilə əldə edilə bilməyəcəyini, yalnız insanın özünü gerçəyə aça biləcəyini və ikincinin subyektə gələcəyini bildirmişdir.

“Müqəddəs üçlük” (1577-79), El Qreko

***

Evlilik həyatı boyu arvadı Ksantife’nin məişət “təqib”lərinə məruz qalan Sokrat‘ın xilasını küçələrdə axtarması cəhdləri onun digər insanlarla söhbətlər aparmaqla mübahisə metodunu yaratması ilə nəticələnir ki, sonradan müəlliminin bu fəlsəfi “sərgüzəşt”lərini şagirdi özünün “Dialoqlar” kitabında ətraflı şəkildə təsvir edir və cəmiyyətdə disput mədəniyyəti formalaşdırmaqla idarəetmə aparatının qəzəbinə tuş gəlib edama məhkum edilən bu böyük insanın – “indi getmək vaxtıdır, mənim üçün ölməyin, sizin üçün yaşamağın zamanı; bizlərdən hansımızın daha doğru yola getdiyini Tanrıdan başqası bilmir” sözləri bəlkə də intihar dilemmasının ilk notlarına çevrilir.

“Sokratın ölümü” (1787), Jak-Lui David

***

Hiyləgər və kələkbaz deyə müraciət etdiyi qadınların sevilmə formasına məhz onun adının verilməsi, Platon‘nun bütün şiddətli istək və şəhvani hisslərdən uzaq Eros idea’sına – “mümkün gözəlliy”ə çatması fikirləri, reallıqda mövcud olan şeylərin idea’ların surətləri olduğu ümumiləşdirməsinə gətirib çıxarır və doğumdan öncə olan idea’larla əslində ‘tanımaq’ prosesinin olmadığını, yalnız insanın hər şeyi ‘yenidən xatırlama’sını vurğulayaraq ruhun ölümsüzlüyü düşüncəsinə nərdivan dirəmiş olur.

“Eşq elanı” (1735), Jan-Fransua de Trua

***

Pedaqogikasının 13 yaşında müəllimi seçildiyi gələcəyin böyük siyasi xadimi və fatehi Makedoniyalı İsgəndər üzərində nə dərəcədə təsirli olduğunu bilmədiyimiz Aristotel fərdiyyətə aid etdiyi fikrini universal pilləyə qaldıraraq var olan hər şeyin imkanları daxilində özünü realizə etməyə çalışması və bu prosesdə enerji rolu oynayan, dünyaya hökmran olan bu itələyici qüvvənin təbiət olmasını bildirməsilə “özün ol!” düsturunu insan mahiyyətinin dərkində ön plana alır, “İnsan logos’a sahib varlıqdır” fikrindən ətrafı tanımaq missiyası ilə ön plana çıxarılan subyektə görə humanizmin atasına çevrilir.

“Edip və Sfinks” (1864), Jan Ogüst D. Enqr

***

Həzzi xoşbəxt bir həyatın hədəfinə çevirən Epikür dövr insanları tərəfindən yaşadığı həyata görə hay-küylü bir şəxs kimi qələmə verilməsinə baxmayaraq fikirlərində qaba ehtirasdan imtinası diqqət cəlb etməklə yanaşı onun boynuna atılan ifrat zövqalma – ki, seksuallıq ön planda olmaqla – maddələrini heçə endirir və “biz varsaq ölüm yoxdur, ölüm gələndə isə biz” sitatı ilə Tanrıları inkar etməsə də, onları həyat xəttindən kənara itələməklə fərdin azadlığına dair müddəalar ortaya atır, bəlkə də keçən əsrin hippi dalğasına hələ eradan əvvəl təməl ideyalar verir.

“Nuhun sərxoşluğu” (1515), Ciovanni Bellini

***

Həyatın mənasını ‘insanın özü ilə barışması’nda görən Zenon və tələbələri sonradan stoik məktəbinin yaradıcıları olaraq tarixdə ilk dəfə şəxsiyyət qavramı ilə çıxış edir, fərdin təbiəti tanımaq istəyini ətrafa olan maraqla bağlamır və sırf özünə xidmət etdiyini, xarici tanıyaraq daxili öyrənməyə dair cəhdlər toplusu olduğunu bildirməklə ehtiraslardan uzaq, sadə yaşayışı tərifləyir və ağılla olan bağlılığına işarə edərək insanların həyatında epikürçülərdən fərqli olaraq Tanrıların yerlərini bərpa edirlər.

“Venera və Adonis” (1624), Nikola Pussen

***

Xəstələndiyi vaxt belə dərman içməyi rədd edərək içərisində “oturduğu” bədəninə nifrətini ifadə edən Plotin‘in son nəfəsini verərkən divar çatlağında görünüb qeyb olan ilanla ola biləcək bağlantısı barədə düşünən tələbələrinə filosofun nəzəriyyəsində cismaniliyin şüurlu şəkildə arxa plana atılması və ilahiliyin kəşfi üçün Tanrıya veriləcək sifətləri – sonsuz, sərhədsiz, məkansız, bölünməz və s. – ard-arda düzməsilə vəhdətə gəlib çıxması və ‘saf Bir’i əldə etməsi məlumdur.

“Filosof meditasiyada” (1632), Rembrandt van Reyn

***

“Uşaq ikən süd istəmək üçün ağlamağım günah deyilmi?” sözlərilə dizlərüstə çöküşün və təslimiyyətin nümunəsinə çevrilən Avqustin‘in ilk günah doktrinasını əsas götürərək insanın yaxşılıq etmək qabiliyyətindən məhrumiyyətini dilə gətirməsilə azad iradənin heç olduğu, ilahi diktatura və fatalizmin ilk yerə qoyulduğu duyulur və “yaradılan şey, yaradıcıdan izlər daşıyır” deyimilə potensial yaradıcı axtarışı üçün formula verən filosofun bu cür sadəlövh açıqlamanın sonrakı dövrlərdə rahatlıqla Tanrı (!) əleyhinə fırlanmasını öncədən görə bilməməsinin səbəbi kimi 3 pərdəli pyesi andıran “ssenari yazması”nı göstərməliyik: Mələklərin Tanrıya xəyanəti; İsa’nın yer üzünə enişi; İlahi məhkəmədə şərin lənətlənməsi və Tanrı krallığının qurulması.

“Adəm və Həvva”, Frans fon Ştuk

***

Xeyiri bazis götürərək ən böyük yaxşılıqların birləşdiyi nöqtədə ilahinin isbatına çatdığını düşünən və “sevən bir kəs sevgilisini tanımaq istədiyi kimi Tanrını sevən insan da onu tanımaq istəyir” cümləsilə inancı bilməyin önünə qoyan Kenterberili Anselm, “əgər mən inanmasaydım, heç vaxt anlamayacaqdım” etirafında beyhudə axtarışların doğurduğu ümidsizliyinin şüuraltına sıxışdırılmış o bilinməyəni çıxardığı günə qədər mübarizədə olduğuna işarə edir.

“Lemminkyaynen’in anası” (1897), Akseli Qallen-Kallela

***

Yuxarıdakı abzaslar Vilhelm Vayşedel’in “Fəlsəfənin arxa pilləkəni” kitabından yararlanılaraq alınan ümumiləşdirmələrdir. Aşağıdakı abzas isə yuxarıdakıların hasilidir…

“The seventh seal” (1957), Ingmar Bergman

 Alman filosof Fridrix Nitsşe ilk dəfə özünün “Şən elm” (1882) kitabında “Tanrı öldü!” ifadəsinə yer verir ki, sonralar bu deyim, onun şah əsəri hesab ediləcək “Zərdüşt belə dedi”nin məğzini təşkil etməklə yanaşı, həm də modernizmin sonuna işarə edirdi. Bu konsepsiyası ilə bütün bəşəri dəyərlərin iflasa uğraması, mənəvi deqredasiyanın hökm sürdüyü bir zəmanənin gəlişini vurğulamağa çalışan Nitsşe kimi, sonralar Marks da yaşadığı dövrün illuzionar örtüyünü siyasi-iqtisad çərçivəsində çürütməyi bacarmışdı.

Müəyyən fərqlərə baxmayaraq, əslində, hər iki mütəfəkkir cəmiyyətin böhran vəziyyətinin müxtəlif cür izahını verməyə çalışmışdı ki, onların fikirlərinin doğuluşunu görməmək mümkün deyil. Nitsşenin “Tanrı öldü!”sü sanki metafizikanın fundamentinə enir və fərdin dünyadakı təkliyinin mihəng daşına çevrilir. Tanrının qatili olan bizləri (F.N.), həm də “Üstinsan”a keçidin pillələri hesab edən filosofun ortaya atdığı alternativin nə dərəcədə dərk edildiyini isə baş verən iki dünya müharibəsindən, Auşvitzin qalıqlarından və atom bombalarından sonra çəkilmiş şəkillərdə görə bilərik. Və həqiqətən tanrı yoxdursa, o zaman hər şeyə icazə verilir?!

***

Keçən əsrin kino nəhənglərindən isveçli İnqmar Berqman’ın 1957-ci ildə lentə aldığı “Yeddinci möhür” filmi, metafizik səbəblər axtarışındakı fərdin timsalında əsrlər boyu bəşər üçün ənənəvi olan bir mövzuya toxunur. Həmin ildə Kann kinofestivalının xüsusi Jüri mükafatına layiq görülən film, Berqman yaradıcılığının üçüncü dövrünə təsadüf edir. Protestant bir ailənin keşiş oğlu kimi doğulan rejissorun yaşam mühitindəki əxlaq anlayışından da formalaşan “Yeddinci möhür” adlı 96 dəqiqəlik bu kulminasiya, insanın “tanrı səssizliyi” qarşısındakı iztirabının mükəmməl təsviridir. İstər ssenari cəhətdən, istərsə də çəkiliş baxımından kino tarixinin ən dəyərli əsərlərindən hesab olunan film, izləyicinin qəhrəmanla empatiyasına nail olmağı bacarır ki, bunun da səbəbi, hər birimizin həyatın müəyyən dövrlərində qəhrəmanın ünvanladığı suallar ümmanında boğulmağımızdır.

Filmin süjet xətti heç də mürəkkəb deyil. XIV əsr. İsveç. Səlib yürüşlərindən qayıtmış Antoni Blok adlı cəngavər (Maks fon Syudov), əhalinin vəbadan əziyyət çəkdiyini görərək, tanrının varlığı ilə bağlı şübhəyə düşür və ekzistensial sıxıntılara qərq olur. Həyatdakı mövcudluğun absurdluğunu dərk etməyə başlayan qəhrəmanımıza “kömək” üçün, fəlsəfi müzakirələrin qarşı iştirakçısı kimi “Ölüm” (Benqt Ekerot) gəlir. Film boyu “Ölüm”lə şahmat oynayan cəngavərin bayraqdarının (Qunnar Byörnstrand) rasionalizmə söykənən fikirləri və sonradan onlara qoşulacaq olanların timsalında baş verənlər isə leytmotivin təsirini gücləndirəcək faktorlardır.

***

Avropanı cənginə almış epidemik xəstəliklə insanların həyatlarına daha da sirayət edən dini ab-hava və yaranmış xaotik cəmiyyət mövzusu, filmdən 10 il əvvəl çap olunmuş, fransız yazar Alber Kamyu’nün “Taun” romanında da təsvir edilmişdi. Baxmayaraq ki, Kamyu orada xəstəliyi qitədəki faşizmə simvolika kimi istifadə edib, həmin əsərdə də fərdin ilahi ədaləti şübhə altına alaraq, tanrıya yadlaşması ilə bağlı səhnələr mövcuddur. Tanrı uğrunda müqəddəs torpaqların geri qaytarılması üçün çarpışıb-vuruşan qəhrəmanın, öz ölkəsinə döndükdə şahidi olduğu təbii fəlakətə “Yaradıcı”nın laqeydliyi kimi baxması –  verdiyinin əvəzini görməməsi – onun bir növ ruh düşkünlüyünə sürükləyən başlıca səbəbdir. Bundan sonra qərarsızlıq yaşayan cəngavərin dedikləri isə, sanki bütün insanların fikirlərindən yoğrularaq izləyiciyə çatdırılır:

“İnsanın hisslərilə tanrını dərk etməsi tamamilə mümkünsüzdür? O niyə yarımçıq vədlərin və görünməyən möcüzələrin arxasında gizlənsin axı? Özümüzə inana bilmiriksə, başqasına necə inana bilərik? Mənim kimi inanmaq istəyən amma inana bilməyənlərin axırı nə olacaq? Ya heç inanmayanlar? İçimdəki tanrını niyə öldürə bilmirəm? Onu qəlbimdən atmaq istəməyimə baxmayaraq niyə hələ də alçaldıcı şəkildə içimdə yaşamağa davam edir? Niyə bu gerçəklikdən xilas ola bilmirəm?..” 

Qədim yunan filosofu, sofist məktəbinin ilk nümayəndələrindən biri olan Qorgi’nin (e.ə. 480-380) sonralar nihilizmə töhfə verəcək fikirləri “Mövcud olmayan haqqında” adlı kitabında toplanmışdır. Onun fəlsəfəsinə görə heç bir şey mövcud deyildir. Bu ideyanın  əsasında “Heç nə mövcud deyildir, əgər bir şey varsa, o dərk edilmir, dərk edilsə belə, başqasına izah oluna bilməz” cümləsi dayanır. Zatən nihilizmin də hər cür bilik imkanını heçə sayması, hər hansı doğruluğun qəbulunun mümkünsüzlüyünü müdafiəsi, Antoni Blok’un axtarış səylərinin bu perspektivdən uğursuz olacağına işarədir.

***

Filmin əsas yaddaqalan hissəsi cəngavər Blokun “Ölüm”lə şahmat oynamasıdır. Berqman müsahibələrinin birində bu səhnə üçün Stokholmun kilsələrindən birinin divarında gördüyü şəkildən ilhamlandığını vurğulamışdı. 1480-ci illər orta əsr mədəniyyətindən olan bu freskanın müəllifi Albert Piktor’dur (1440-1507) ki, o da filmdə bayraqdar Yöns ilə danışan və kilsə divarlarına qiyamət motivli şəkillər həkk edən rəssam olaraq peyda olur. Elə filmin həmin səhnəsində Yöns rəssamı, çəkdiyi freskalarla insanları qorxutmaqda təqsirləndirir, amma cavab olduqca geniş məna daşıyır: “Niyə həmişə xoşbəxt olsunlar ki? Bir az da qorxsunlar, qorxsalar düşünərlər”. Bu elə Kamyu’nun “düşündükcə əzab çəkirik” ifadəsi ilə səsləşir. Kütləvi olaraq insanlarda müəyyən bir mövzuya konkret münasibət görmək getdikcə qəlizləşir. Heç bir şey toxunulmaz olmadığı kimi, tək gerçəyin də şübhə olduğunu unutmaq olmaz.  

Cəngavərin kilsədə rahib yerinə “Ölüm”lə danışıq səhnəsi, artıq qəhrəmanın son psixoloji katarsisidir: “Qorxularımızdan bir obraz yaradır və ona tanrı adını veririk”. Digər səhnədə isə şeytanla əlaqədə olduğu iddia edilən qızın Blokdan “gözlərimdə nə görürsən?” sualına “yalnız qorxu” cavabını eşitməyimiz, bizi dualist bir həngamənin içinə atır. Bayraqdar Yönsün “insanlar qorxduqca rahiblərə qaçar” deyimi, Bloka da aid edilməlidir ki, fikrimcə burada da rahib yerinə “Ölüm”lə dialoqa girməsi alt məna daşıyır. Bizlər Tanrıdan qorxduğumuz üçün din ocaqlarına gedirik ya ölümdən qorxduğumuz üçün Tanrıya sitayiş edir, ondan mərhəmət diləyirik? İkiüzlü idealizm ya nə? Geniş və sonu görünməyən bir mövzuya bənzəyir.

Sonda rejissor “Ölüm”ün ardınca apardığı Blok və dostlarını Makabre rəqsi formasında kadra alır ki, bu da orta əsrlərdən bəri ölümün universallığını əks etdirən bədii alleqoriyadır. Yəni həyatda heç kəs ölümdən qaça bilməz. Antoni Blokun şahmatda hər necə olursa-olsun “Ölüm”ə məğlub olması da məhz buna işarədir.

Bəs tanrısız bir həyatda nə etməli? Filmdə Antonius Blok evli cütlüyün uşaqları ilə birgə “Ölüm”dən uzaqlaşmasına şərait yaratmışdı. Bu da sizə həyatda qalıb, “ilahi ədalətsizliy”ə qarşı mübarizədə sizi həvəsləndirəcək bir məna. Yaxud, cəmiyyətimizin əvvəl yaxşı, sonra daha da yaxşı olması üçün uşaqlarımıza bu ədalətsizliyə etiraz etməyi öyrətməkdən də başlaya bilərik.

***

Qeyd edək ki, 1966-cı ilin 8 aprelində məşhur Taym jurnalı üz qabığında “Tanrı öldü?” sualına yer verir. Bundan əvvəl, 1965-ci ilin oktyabrından olan bir məqalədə isə Tanrının teologiyadan uzaq araşdırılması təsvir edilmişdi. 1966-cı ildəki məqalə müasir teoloqların Tanrını sekulyar cəmiyyətə uyğunlaşdırması problemlərini üzə çıxarırdı. Modern elm təbii aləmi izah etməkdə dinə ehtiyacı sıfıra endirmişdir və Tanrı insanların gündəlik həyatlarında getdikcə daha az yer tutur.

Mənbə: Kult.az

***