Alman filosof Fridrix Nitsşe ilk dəfə özünün “Şən elm” (1882) kitabında “Tanrı öldü!” ifadəsinə yer verir ki, sonralar bu deyim, onun şah əsəri hesab ediləcək “Zərdüşt belə dedi”nin məğzini təşkil etməklə yanaşı, həm də modernizmin sonuna işarə edirdi. Bu konsepsiyası ilə bütün bəşəri dəyərlərin iflasa uğraması, mənəvi deqredasiyanın hökm sürdüyü bir zəmanənin gəlişini vurğulamağa çalışan Nitsşe kimi, sonralar Marks da yaşadığı dövrün illuzionar örtüyünü siyasi-iqtisad çərçivəsində çürütməyi bacarmışdı.
Müəyyən fərqlərə baxmayaraq, əslində, hər iki mütəfəkkir cəmiyyətin böhran vəziyyətinin müxtəlif cür izahını verməyə çalışmışdı ki, onların fikirlərinin doğuluşunu görməmək mümkün deyil. Nitsşenin “Tanrı öldü!”sü sanki metafizikanın fundamentinə enir və fərdin dünyadakı təkliyinin mihəng daşına çevrilir. Tanrının qatili olan bizləri (F.N.), həm də “Üstinsan”a keçidin pillələri hesab edən filosofun ortaya atdığı alternativin nə dərəcədə dərk edildiyini isə baş verən iki dünya müharibəsindən, Auşvitzin qalıqlarından və atom bombalarından sonra çəkilmiş şəkillərdə görə bilərik. Və həqiqətən tanrı yoxdursa, o zaman hər şeyə icazə verilir?!
***
Keçən əsrin kino nəhənglərindən isveçli İnqmar Berqman’ın 1957-ci ildə lentə aldığı “Yeddinci möhür” filmi, metafizik səbəblər axtarışındakı fərdin timsalında əsrlər boyu bəşər üçün ənənəvi olan bir mövzuya toxunur. Həmin ildə Kann kinofestivalının xüsusi Jüri mükafatına layiq görülən film, Berqman yaradıcılığının üçüncü dövrünə təsadüf edir. Protestant bir ailənin keşiş oğlu kimi doğulan rejissorun yaşam mühitindəki əxlaq anlayışından da formalaşan “Yeddinci möhür” adlı 96 dəqiqəlik bu kulminasiya, insanın “tanrı səssizliyi” qarşısındakı iztirabının mükəmməl təsviridir. İstər ssenari cəhətdən, istərsə də çəkiliş baxımından kino tarixinin ən dəyərli əsərlərindən hesab olunan film, izləyicinin qəhrəmanla empatiyasına nail olmağı bacarır ki, bunun da səbəbi, hər birimizin həyatın müəyyən dövrlərində qəhrəmanın ünvanladığı suallar ümmanında boğulmağımızdır.
Filmin süjet xətti heç də mürəkkəb deyil. XIV əsr. İsveç. Səlib yürüşlərindən qayıtmış Antoni Blok adlı cəngavər (Maks fon Syudov), əhalinin vəbadan əziyyət çəkdiyini görərək, tanrının varlığı ilə bağlı şübhəyə düşür və ekzistensial sıxıntılara qərq olur. Həyatdakı mövcudluğun absurdluğunu dərk etməyə başlayan qəhrəmanımıza “kömək” üçün, fəlsəfi müzakirələrin qarşı iştirakçısı kimi “Ölüm” (Benqt Ekerot) gəlir. Film boyu “Ölüm”lə şahmat oynayan cəngavərin bayraqdarının (Qunnar Byörnstrand) rasionalizmə söykənən fikirləri və sonradan onlara qoşulacaq olanların timsalında baş verənlər isə leytmotivin təsirini gücləndirəcək faktorlardır.
***
Avropanı cənginə almış epidemik xəstəliklə insanların həyatlarına daha da sirayət edən dini ab-hava və yaranmış xaotik cəmiyyət mövzusu, filmdən 10 il əvvəl çap olunmuş, fransız yazar Alber Kamyu’nün “Taun” romanında da təsvir edilmişdi. Baxmayaraq ki, Kamyu orada xəstəliyi qitədəki faşizmə simvolika kimi istifadə edib, həmin əsərdə də fərdin ilahi ədaləti şübhə altına alaraq, tanrıya yadlaşması ilə bağlı səhnələr mövcuddur. Tanrı uğrunda müqəddəs torpaqların geri qaytarılması üçün çarpışıb-vuruşan qəhrəmanın, öz ölkəsinə döndükdə şahidi olduğu təbii fəlakətə “Yaradıcı”nın laqeydliyi kimi baxması – verdiyinin əvəzini görməməsi – onun bir növ ruh düşkünlüyünə sürükləyən başlıca səbəbdir. Bundan sonra qərarsızlıq yaşayan cəngavərin dedikləri isə, sanki bütün insanların fikirlərindən yoğrularaq izləyiciyə çatdırılır:
“İnsanın hisslərilə tanrını dərk etməsi tamamilə mümkünsüzdür? O niyə yarımçıq vədlərin və görünməyən möcüzələrin arxasında gizlənsin axı? Özümüzə inana bilmiriksə, başqasına necə inana bilərik? Mənim kimi inanmaq istəyən amma inana bilməyənlərin axırı nə olacaq? Ya heç inanmayanlar? İçimdəki tanrını niyə öldürə bilmirəm? Onu qəlbimdən atmaq istəməyimə baxmayaraq niyə hələ də alçaldıcı şəkildə içimdə yaşamağa davam edir? Niyə bu gerçəklikdən xilas ola bilmirəm?..”
Qədim yunan filosofu, sofist məktəbinin ilk nümayəndələrindən biri olan Qorgi’nin (e.ə. 480-380) sonralar nihilizmə töhfə verəcək fikirləri “Mövcud olmayan haqqında” adlı kitabında toplanmışdır. Onun fəlsəfəsinə görə heç bir şey mövcud deyildir. Bu ideyanın əsasında “Heç nə mövcud deyildir, əgər bir şey varsa, o dərk edilmir, dərk edilsə belə, başqasına izah oluna bilməz” cümləsi dayanır. Zatən nihilizmin də hər cür bilik imkanını heçə sayması, hər hansı doğruluğun qəbulunun mümkünsüzlüyünü müdafiəsi, Antoni Blok’un axtarış səylərinin bu perspektivdən uğursuz olacağına işarədir.
***
Filmin əsas yaddaqalan hissəsi cəngavər Blokun “Ölüm”lə şahmat oynamasıdır. Berqman müsahibələrinin birində bu səhnə üçün Stokholmun kilsələrindən birinin divarında gördüyü şəkildən ilhamlandığını vurğulamışdı. 1480-ci illər orta əsr mədəniyyətindən olan bu freskanın müəllifi Albert Piktor’dur (1440-1507) ki, o da filmdə bayraqdar Yöns ilə danışan və kilsə divarlarına qiyamət motivli şəkillər həkk edən rəssam olaraq peyda olur. Elə filmin həmin səhnəsində Yöns rəssamı, çəkdiyi freskalarla insanları qorxutmaqda təqsirləndirir, amma cavab olduqca geniş məna daşıyır: “Niyə həmişə xoşbəxt olsunlar ki? Bir az da qorxsunlar, qorxsalar düşünərlər”. Bu elə Kamyu’nun “düşündükcə əzab çəkirik” ifadəsi ilə səsləşir. Kütləvi olaraq insanlarda müəyyən bir mövzuya konkret münasibət görmək getdikcə qəlizləşir. Heç bir şey toxunulmaz olmadığı kimi, tək gerçəyin də şübhə olduğunu unutmaq olmaz. 
Cəngavərin kilsədə rahib yerinə “Ölüm”lə danışıq səhnəsi, artıq qəhrəmanın son psixoloji katarsisidir: “Qorxularımızdan bir obraz yaradır və ona tanrı adını veririk”. Digər səhnədə isə şeytanla əlaqədə olduğu iddia edilən qızın Blokdan “gözlərimdə nə görürsən?” sualına “yalnız qorxu” cavabını eşitməyimiz, bizi dualist bir həngamənin içinə atır. Bayraqdar Yönsün “insanlar qorxduqca rahiblərə qaçar” deyimi, Bloka da aid edilməlidir ki, fikrimcə burada da rahib yerinə “Ölüm”lə dialoqa girməsi alt məna daşıyır. Bizlər Tanrıdan qorxduğumuz üçün din ocaqlarına gedirik ya ölümdən qorxduğumuz üçün Tanrıya sitayiş edir, ondan mərhəmət diləyirik? İkiüzlü idealizm ya nə? Geniş və sonu görünməyən bir mövzuya bənzəyir.
Sonda rejissor “Ölüm”ün ardınca apardığı Blok və dostlarını Makabre rəqsi formasında kadra alır ki, bu da orta əsrlərdən bəri ölümün universallığını əks etdirən bədii alleqoriyadır. Yəni həyatda heç kəs ölümdən qaça bilməz. Antoni Blokun şahmatda hər necə olursa-olsun “Ölüm”ə məğlub olması da məhz buna işarədir.
Bəs tanrısız bir həyatda nə etməli? Filmdə Antonius Blok evli cütlüyün uşaqları ilə birgə “Ölüm”dən uzaqlaşmasına şərait yaratmışdı. Bu da sizə həyatda qalıb, “ilahi ədalətsizliy”ə qarşı mübarizədə sizi həvəsləndirəcək bir məna. Yaxud, cəmiyyətimizin əvvəl yaxşı, sonra daha da yaxşı olması üçün uşaqlarımıza bu ədalətsizliyə etiraz etməyi öyrətməkdən də başlaya bilərik.
***
Qeyd edək ki, 1966-cı ilin 8 aprelində məşhur Taym jurnalı üz qabığında “Tanrı öldü?” sualına yer verir. Bundan əvvəl, 1965-ci ilin oktyabrından olan bir məqalədə isə Tanrının teologiyadan uzaq araşdırılması təsvir edilmişdi. 1966-cı ildəki məqalə müasir teoloqların Tanrını sekulyar cəmiyyətə uyğunlaşdırması problemlərini üzə çıxarırdı. Modern elm təbii aləmi izah etməkdə dinə ehtiyacı sıfıra endirmişdir və Tanrı insanların gündəlik həyatlarında getdikcə daha az yer tutur.
Mənbə: Kult.az
***
Fotosintez 