Coup d’Etat

Dövlət ağlının işləmə prinsipi və analiz etmə formasını göstərmək üçün müəyyən bir nümunədən, yəni çevriliş (‘coup d Etat’) nəzəriyyəsindən danışacağam. Çevriliş konsepti XVII əsr sonu üçün, haqqında çoxlu kitabların yazıldığı çox vacib bir qavramdır. Misalçün, Node (Gabriel Naude) 1639-cu ildə “Çevrilişlər üzərinə siyasi mülahizələr” əsərini nəşr etdirmişdir. Bundan bir neçə il əvvəl isə Sirmonun (Jean Sirmond) daha mübahisəli və birbaşa hadisələrə toxunan bir mətni yayımlanıb: “XIII Luinin Çevrilişi”, ki, bu da əslində XIII Luiyə qarşı deyildir, əksinə. Zira XVII əsrin əvvəllərində çevriliş kəlməsi kiminsə dövləti, indiyə qədər əllərində saxladığı digərindən tutub zorla alması mənasına gəlmir. Çevriliş tamam başqa bir şeydir. Bəs bu dövrdə çevriliş deyiləndə nə nəzərdə tutulur? Bu əvvəla qanunların və qanunvericiliyin dondurulmasıdır. Çevriliş ictimai hüququ aşan bir şeydir. “Excessus iuris commutiis” deyir Node. Ya da (çevriliş) ictimai hüququn əleyhinə fövqəladə bir aktdır. Bu akt öz içərisində heç bir nizama və ya ədalət formasiyasına uyğun gəlmir. Görəsən bu xarakteri etibarilə, çevriliş, dövlət ağlına yad bir şeydirmi? Dövlət ağlı perspektivindən bir istisnadırmı?

Şübhəsiz ki, xeyr. Çünki dövlət ağlının özü – bu başa düşülməli olan təməl nöqtədir – heç bir formada leqallıq və ya legitimlik sistemi ilə üst-üstə düşmür. Dövlət ağlı nədir? Çemnits (Philipp von Chemnitz) bu cür açıqlayır: “Dövlət ağlı, formasından – ictimai, şəxsi, təməl – asılı olmayaraq bütün qanunlardan kənarda qalmağa icazə verən şeydir”. Dövlət ağlı ‘qanunlara uyğun idarə etməməlidir’, yeri gələndə ‘qanunlara da hökm etməlidir’ və ‘bu qanunlar cümhuriyyətin o andakı halı ilə uyuşmalıdır’. Yəni çevriliş, dövlət ağlına nəzərən bir qopma demək deyil. Əksinə, dövlət ağlının ümumi formasına, ümumi üfüqünə yaraşan bir element, bir hadisə, bir qurğulama tərzidir, qanunları aşan ya da qanunlara tabe olmayan bir şeydir. Yaxşı, bəs dövlət ağlını bu qədər xüsusiləşdirən və onu dövlət ağlının təzahürlərindən biri olaraq görməyə maneə olan nədir? Təbiəti etibarilə qanunlar qarşısında boyun əyməyən dövlət ağlı, işləyişi çərçivəsində ictimai, şəxsi, təməl qanunlardan kənarda olan dövlət ağlı, normal vəziyyətində qanunlara hörmətlə yanaşır. Ona görə yox ki, pozitiv, əxlaqi, ilahi qanunlar ondan daha güclüdür. Dövlət ancaq istədiyi müddətcə, qanunları öz oyununun bir hissəsi gördüyü müddətcə onlara hörmətlə yanaşır. Dövlət ağlı zatən bu qanunlara nəzərən təməldir, oyunda onları istifadə edir, çünki bunu gərəkli və faydalı görür. Ancaq dövlət ağlının artıq bu qanunları istifadə etməyəcəyi, hansısa bir təcili məsələ, bir zərurət səbəbilə bu qanunlardan xilasının şəksiz olduğu anlar vardır. Nəyin naminə? Dövlətin qurtuluşu adına. Dövlətin özünə dair ortaya qoyduğu bu zərurət, dövlət ağlını indiyi qədər tanıdığı və öz oyununda istifadə etdiyi mədəni, əxlaqi, təbii qanunları tapdalamağa sövq edir. Dövlətin özünün zəruri olması, təcililiyi, qurtuluş ehtiyacı bu qanunları xaric edir və dövlətin özü ilə zərurət və qurtuluş perspektivindən qurduğu müəyyən bir əlaqə yaradır. Dövlət özü üzərində sürətli və qaydasız şəkildə, gözləmədən, təcilən və zəruri olaraq, dramatik formada bir akt gerçəkləşdirir. Bax, çevriliş budur.

Çevriliş kiminsə başqasının əleyhinə dövləti ələ keçirməsi deyil. Çevriliş, dövlətin özünü ortaya qoyması, özünü bildirməsidir. Çevriliş dövlət ağlının təsdiqlənməsidir – dövləti xilas etmək üçün nə gərəklidirsə onun edilməsini, dövlətin istənilən halda xilasını təsdiqləyən dövlət ağlının. Deməli çevriliş, dövlət ağlının təsdiqlənməsi və dövlətin özünü ortaya qoymasıdır. Dövlət qavramına dair bu araşdırmada vacib olan bir neçə faktor var. İlk olaraq zərurət anlayışı. Dövlətin qanundan üstün olan bir zərurəti var. Ya da belə deyək: “dövlət ağlı” adlandırılan, dövlətə xas olan bu ağlın qanununun məramı odur ki, dövlətin qurtuluşu hər hansı başqa bir şeydən daha vacibdir. Əslində bir qanun olmayan bu təməl qanun, yəni bu zərurət qanunu, istənilən təbii hüququ aşır. Nəzəriyyəçilərin “ilahi qanun” deməyə dillərinin dönmədiyi, yəni birbaşa Tanrının buyruğu ilə ortaya sərilən hüququ aşır. Lakin nəzəriyyəçilər bəzi şeyləri ört-basdır etmək üçün bu qanunun “fəlsəfi” olduğunda israr edirlər. Node isə bu cür vurğulayır: Çevriliş “təbii, universal, alicənab və fəlsəfi ədalətə” – buradakı “alicənab” kəlməsi ironiyadır və “fəlsəfi” kəlməsi də başqa şeyə eyhamdır – tabe deyildir; çevriliş “dövlətin zərurətinə bağlı olan, süni, özəl, siyasi ədalətə” tabedir. Deməli siyasət, hər hansısa legitimliyə ya da qanunlar sisteminə daxil olan bir şey deyildir. Siyasət zərurətlə əlaqəlidir. XVII əsrin əvvəllərinin siyasi mətnlərində zərurətin bir növ, fəlsəfəsi deyil də, necə deyim… bir növ tərifi, müqəddəsləşdirilməsi var. Məsələn, Le Bre (Cardin Le Bret) adlı şəxs o dövrün elmi düşüncəsinə görə olduqca təəccüblü, hətta bu elmi diskursla birbaşa təzadda olan belə bir şey söyləyir: “Zərurətin gücü o qədər yüksəkdir ki, dünyada geri qaytarılması mümkünsüz qərarnamələrin qoruyuculuğundan başqa heç bir müqəddəs şeyə malik olmadığından, hökmdar, bir demiurq kimi ilahi və insani olan hər şeyi öz gücünün ağuşuna alır. Zərurət qanunları susdurur. Zərurət, ona itaət edilməsi məqsədilə, hər kəsin imtiyazlarını ləğv edir”. Burada artıq leqallıq baxımından idarəçilik/hökumət yox, zərurətlə əlaqəsi baxımından dövlətdən danışılır. 

İkinci vacib qavram, əlbəttə ki, şiddətlə bağlıdır. Zira çevrilişin təbiətində şiddət var. Dövlət ağlı adi, öyrəşilmiş icrası zamanı şiddət ehtiva etmir, çünki özünə iradi formada çərçivə və forma olaraq qanunları götürür. Ancaq zərurət doğulanda dövlət ağlı çevriliş halına gəlir və o anda olduqca şiddətlidir. Şiddətlidir, ona görə ki, qurban verməli, şikəst etməli, haqsızlıq etməlidir, haqsız və cani olmalıdır. Bu da bildiyiniz kimi hər bir şəxsin təhlükəsizliyinin hamının təhlükəsizliyi və hamının təhlükəsizliyinin də hər bir şəxsin təhlükəsizliyi olduğunu deyən pastoral fikrin tamamilə əksidir. Bununla da dövlət ağlı pastorallığının bir seçmə pastorallığı ilə, bir xaricetmə pastorallığı, bir kəsin bütün uğruna fəda edildiyi, digərinin dövlətə fəda olunduğu bir pastorallıqla qarşılaşırıq. Şaron (Pierre Charron) Nodenin təkrarladığı bir cümlədə belə ifadə edirdi: “Böyük şeylərin haqqını vermək üçün kiçik şeylərdən əl üzmək gərəkdir”. Çemnits isə Şarlmanın saksoniyalılarla döyüşüb onların torpaqlarını işğal etməsini çevrilişlərin zəruri şiddətinə uyğun bir nümunə olaraq görürdü. Çemnits, Şarlmanın saksoniyalıların üsyanını yatırtmaq və maneralarının qarşısını almaq üçün həmin yerlərə hakimlər təyin etdiyini və bu hakimlərin ilk xüsusiyyətinin də yerli əhali tərəfindən tanınmaması olduğunu vurğulayır; belə ki, sizə kimlərin hökm çıxardığını bilmirsiniz. İkincisi, həmin hakimlər hökmlərini səsləndirərkən məlumatdan məhrumdurlar, yəni hökmünü verdikləri insanların nə ilə təqsirləndirildiklərindən xəbərsizdirlər. Üçüncüsü, hökmlər məhkəmə formasında bəyan edilmir, yəni heç bir ədliyyə ritualı yoxdur. Çemnits bunu demək istəyir: Şarlman saksoniyalılara qatillər yollayıb və onlar da istədikləri şəxsi istədikləri formada, kiməsə izah vermədən öldürürlər. Kimi öldürməlidirlər? Dövlət və ictimai asayişi pozan şəxsləri. Bu cür tarixi anda peyda olan, genişləyən, olduqca vacib bir qavram olduğu üçün analiz edilməsi mütləq olan “dövlət cinayəti” fikri də belə ortaya çıxır. Əlbəttə, deyə davam edir Çemnits, Şarlmanın bu çevrilişində bir sıra ədalətsizliklər olmuş, məsum insanlar məhkum olmuşlarsa da, bu sistem qısa müddət sonra gücdən düşmüş və saksoniyalıların da qəzəbi yatmışdır. 

Yəni çevriliş şiddətlidir. Necə ki, çevriliş dövlət ağlının təzahürüdür, məsələ dövlət olanda da ağıl ilə şiddət arasında heç bir təzad yoxdur. Hətta belə demək də olar ki, dövlətin şiddəti, təkcə öz ağlının şiddətli bir təzahüründən ibarətdir. Aradakı təzadı görmək baxımından – ki, əgər Genenin (Jean Genet) sentyabr ayında Le Monde qəzetində yayımlanan yazısını oxumusunuzsa, bunu rahatlıqla başa düşəcəksiniz – XVII əsrin birinci yarısında, Rişelye dövründə yazılmış anonim bir mətndə belə bir şeylə rastlaşırıq: Şiddətlə qəddarlıq (brutalite) arasında fərq qoymaq lazımdır, zira qəddarlıq yalnız xüsusi insanların kaprizləri nəticəsində meydana gələn şiddət aktıdır, amma müdriklərin bir yerdə törətdikləri şiddət aktlarına isə çevriliş deyilir. Bossyue (Jacques-Benin Bossuet) də qəddarlıqla şiddət arasındakı bu ixtilafı dərhal mənimsəyir. Gene fikri tərsinə çevirir, XVII əsrin nəzəriyyəçilərinin qəddarlıq dediyi şeyi şiddət, dövlət şiddətini isə qəddarlıq adlandırır.

Zərurət və şiddətdən sonra vacib olan üçüncü bir qavram da, belə düşünürəm ki, çevrilişin məcburi olaraq teatral olmasıdır. Doğurdan da çevriliş dövlət ağlının qəflətən ortaya çıxan təsdiqi kimi dərhal tanınmalıdır. Yəni ona haqq qazandıran zərurət əzəmətləşdirilməli, həqiqi xarakteristikasında özünü bəlli etməlidir. Əlbəttə ki, çevriliş, uğurlu olması üçün gizliliyi nəzərə almalıdır. Lakin insanların razılığını almaq üçün, dövlət, icbari formada bağlandığı qanunların qüvvədən düşürülməsi onun əleyhinə çıxmasın deyə çevriliş, birbaşa (açıq) həyata keçirilməli və dövlət ağlını necə lazımdırsa, o cür səhnələşdirməlidir. Çevriliş, təbii ki, üsul və yollarını gizlətməlidir, amma nəticələri və onu ayaqda saxlayan səbəblərilə birgə nümayişkaranə formada təzahür də etməlidir. Çevrilişin səhnələşdirilməsinin mütləqliyi də buradan qaynaqlanır. Buna həmin dövrlərin siyasi praktikasında, Dupes günlərində (la journée des Dupes), şahzadənin tutulmasında, Fukenin (Nicolas Fouquet) həbsə atılmasında şahid oluruq. Bu nümunələr çevrilişin, suverenlik və dövlət ağlının qəflətən peyda olması və onların legitimlik üzərindəki ağırlığını göstərən tərəfləridir. Nə qədər marjinal da olsa bir şeyi də qeyd etmək istərdim: Siyasətdəki teatral praktika ya da dövlət ağlının teatral tətbiqi məsələsi. Teatr, yəni bu teatrlaşdırma və teatral praktika, dövlətin və dövlət iqtidarının təmsilçisi kimi suverenliyin təzahür forması olmalıdır. Hesab edirəm ki, krala dair rituallara – kralın təqdisindən tacqoymaya, şəhərə girişindən cənazəsinə qədər, onun dini obrazını göstərən və iqtidarını teologiya vasitəsilə dini iqtidara əlavə edən ənənəvi kral mərasimləri – əks olaraq, krallığın özünü göstərdiyi və cisimləşdiyi modern teatrı düşünmək olardı və kralın şəxsən özünün çevriliş etməsi bunun ən vacib təzahürlərindən biridir. Yəni burada siyasi teatr və teatrın işləmə prinsipinin, terminin həqiqi mənasında siyasi pyesin və xüsusilə də çevrilişə dair pyesin bir mənzərəsi olaraq üzə çıxdığını görmək olar. Nəticədə Şekspirin tarixi əsərlərinin bir hissəsi çevriliş teatrıdır. Kornelə, hətta Rasinə baxın. Bunlar, şübhəsiz, çevriliş təmsilləridir. Bəlkə də bir az şişirdirəm, amma çox vaxt çevrilişə uyğundurlar. “Andromax”, “Ataliya”, “Berenis” çevriliş pyesləridir. Fikrimcə, klassik teatr çevriliş mövzusu ətrafında qurulub. Eynilə siyasətdə dövlət ağlının özünü bir növ teatrallıqla göstərməsi kimi, teatr da dövlət ağlının, çevrilişin dramatik, kəskin və şiddətli formada nümayişi ətrafında formalaşır. Və XIV Luinin sarayı (la cour) olduğu halında intriqalarla, xəyanətlərlə, seçimlərlə və sürgünlərlə teatrlaşdırılan yerdir; saray həm də teatrın dövləti təmsil etdiyi bir yerdir.

Qısa olaraq belə ifadə edə bilərik: Kainatın imperatorluğa bənzəyən birliyinin dağıldığı, təbiətin dramdan, hadisədən, tragik olandan xilas olduğu dövrdə, siyasi arenada bu prosesə tərs gələn bir şeyin yarandığını düşünürəm. XVII əsrdə, dini müharibələrin sonunda – böyük müqavilələr, Avropadakı nizam axtarışlarından sonrakı Otuzillik müharibələr dövründə – yeni bir tarixi perspektiv açılır: Hüdudsuz idarəçilik perspektivi, sonu və vədəsi olmayan dövlətin davamlılığı perspektivi. Sonu olmadığı üçün ümidi olmayan tarixə boyun əymiş, qeyri-davamlı bir sıra dövlətlər peyda olur; bunlar qanuniliyini sülalə ya da dinmərkəzli legitimlikdən alan ağlın yox, planlanmış olsalar belə risk daşıyan çevrilişlərdəki zərurətdən alan ağlın nizamladığı dövlətlərdir. Hərəkətlənmə, dövlət ağlı, zərurət, riskli çevriliş… Siyasət və tarixin yeni tragik üfüqünü formalaşdıran faktorlar bunlardır. Mənə elə gəlir ki, dövlət ağlının doğuşu ilə eyni anda, indiyə və keçmişə dair şikayətlərin toplandığı əlyazmalardan fərqlənən yeni bir tarix tragediyası doğulub – siyasi praktikanın birbaşa özü ilə bağlı olan tragiklik. Çevriliş də müəyyən mənada bu tragikliyin, elə gerçəklik məkanında səhnəyə qoyulmasıdır. Çevrilişin və tarixin bu tragikliyini, sonu olmayan amma yeri gələndə teatral və şiddətli tərzdə büruzə verən idarəçiliyin bu tragikliyini, nəzəriyyəçi Node çevrilişi konseptləşdirərkən çox yaxşı təsvir etmişdir. Həmin mətndə son dərəcə napoleonçu bir şey var, hitlerçi rejimin “Uzun Bıçaqlar Gecəsi”ni xatırladan bir şey. Node deyir: “Çevrilişlərdə göy gurultusu eşidilməmiş ildırımlar çaxır. Zənglər səslənməmişdən qabaq eşidilir, icra qərardan öncə gəlir. Hər şey Musəvi bir şəkildə baş verib bitir… Kimsə vurduğunu zənn edərkən zərbə alır, kimsə təhlükəsizliyə çıxdığını düşünərkən ölür, kimsə ehtimalı belə olmadığı halda səfilə çevrilir; hər şey gecənin zülmətində, sis və qaranlıqlar içində baş verir.” Bütün səfalətlərə, asketizmin iradi səfalətinə belə dözülməsinə imkan verən pastorallığın böyük vədini, artıq dövlətin teatral və tragik sərtliyi əvəzləyir. Dövlətin daima təhlükədə olan və heç vaxt dəqiqləşməmiş qurtuluşu naminə bəzi şiddət aktları dövlət ağlının ən saf forması olaraq qəbul edilir. Sizlərə dövlətin qurtuluşu və çevrilişlə bağlı demək istədiklərim bunlar idi.

Mişel Fukonun dərs mətnlərindən bir hissə 

Xəyali həbsxanalar

16 skeçdən ibarət “Xəyali həbsxanalar” seriyası italyan qravüraçı Ciovanni Batista Piranesi‘yə (1720-1778) məxsusdur. Giriş-çıxışları və pilləkənləri ilə qarışıq labirint forması almış cəzaçəkmə yerlərinin rasionalist tərzdə ‘müəssisələşmə’si Fuko’nun qapadılma məkanları ilə bağlı yazılarını qabaqlayır. Həbsxanaların disiplinlə formalaşdırılan məkanlar kimi memari, funksional, ierarxik aspektləri Piranesi’nin işlərində göz qabağındadır. İqtidarın icrasını effektiv və şəffaf etmək üçün memarlıq dəyişdirilir. Daşlar artıq adi tikinti materialı deyil, məbədi yüksəldən ağıl və qatı nizamın imzasının daşıyıcılarıdır. Bu cür məkanların sakinləri məcburi işə cəlbetmə ilə ümumi iqtisadi gücü artırır, fərdi siyasi gücünü isə itirir. Qapalı marjlara tərk edilmişlərin qeyri-səmərəli məhkumluğu, bədənlərin yenidən istehsal olunduğu iqtidarın şəbəkə-məkanına dəyişilir. Eskizlər holland rəssam Eşer’in qısırdöngülü dünyasını xatırladır. “Çəkən əllər”ə (1948) bənzər olaraq icbari işlərə – yerə vurulan hər kürək zərbəsi, hündürlüyə uzanan divarlara qoyulan hər kərpic, bir-birinə pərçimlənmiş dəmir hissələri – cəlb olunan məhkumlar da öz təcridlərini mümkünləşdirməlidirlər. Həbsxanaların neqativ arzu məkanları olaraq təyinatı məhkumların həyatını tutqunlaşdırması ilə bağlı deyil, əksinə, ətraflarını örtməyə inandırılmışların – yaxşı pişiyə yaxşı siçan – arzularına könüllü xilaflığından (‘kütlələrin sadizmə meylliliyi’?)  qaynaqlanır. Xəyali qəfəslərin reallığa çevrilməsini isə – ‘neon cages’, Lauren Lanqman – gündəlik həyatımızda da görmək olar. Məsələn, supermarket və alış-veriş mərkəzləri.

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

“Ev qaradır” (1963), Füruğ F.

İranlı şairə Füruğ Fərruxzad‘ın poetik qüdrətini vizuallaşdırmasına imkan verən yeganə filmi “Ev qaradır” (1963), xroniki infeksion xəstəlik olan cüzamın (yun. lepra) izolyasiyaya məruz qoyduğu bir qrup əhalini kamera ilə müşahidəsinə əsaslanır. Gözəllik-çirkinlik, yaxşı-pis, insan-insan olmama (!) dixotomiyaları ilə audisiyanı dolaysız günahlarını izləməyə sövq edən Füruğ (və beləcə sosial kontekstdə problematikliyi vurğulamaqla), yaranmış vəziyyətdə hər hansısa Yaradıcının gözlənilən aktiv müdaxiləsinə dair yaxarış misralarını (Bibliya və Qurandan) ard-arda sıralasa da, üsyankar olma şanslarını çoxlarımız kimi elə özünün də “ümid” məşəlini əlindən yerə qoymamaqda israr etməsilə itirir.

“Cüzam sağaldıla bilən xəstəlikdir” cümləsini səsləndirən digər səs, faktlarla məsələnin obyektiv təsvirini verməyə çalışır (Apollon? Təbii ki!); qısa filmin qalanı bədiilik dozu ilə zəngin və mətn-görüntü maneəsini fikirləşməyən (ki Qodar‘ı ikinci plana atmaq olardı, çünki Füruğ, ondan gözləniləni yerinə yetirirdi, o bir Dionis idi), axıcı bir üslubla, bir az da ironiya ilə davam edir…

***

Mişel Fuko “Dəliliyin tarixi”ndə cüzamlı xəstələrə din adamları tərəfindən necə yeni rol biçildiyindən yazır; xəstə dünyadan və zahiri kilsə camaatından uzaqlaşdırılsa da, varlığı hər zaman Tanrının ifadə formasıdır, onun qəzəbinə işarə edir və yaxşılığını vurğulayır: “Dostum, bu xəstəliyin sənə bulaşmağı Tanrının xoşuna gəlir və səni fani dünyada etdiyin günahlara görə bu yolla cəzalandırmaq istəməyi çox böyük lütfdür.”. Xaça gərilən İsaya əsas toplumdan uzaq, lakin onlardan daha əbədi (bəlkə də, daha səmimi) şəkildə əllərini uzadan cüzamlılar, rəddedilmənin əksinə dönərək ilahiliyin zirvəsinə çatmış olurlar. Yəni cəmiyyətdən küncə qoyulmuş uşaq münasibəti görən bu xəstələr, elə rədd edənlər tərəfindən də cənnət qapılarına dəvət olunurlar: “Beləcə xəstəliyinə döz; çünki Rəbbimiz xəstəliyinə görə sənə daha az dəyər vermir, əsla ondan ayrılma; əgər səbr etsən, eynilə varlının qapısı ağzında can verən və birbaşa cənnətə gedən cüzamlı kimi xilas olarsan.”. Və Fuko’nun məsələni diyalektik mikroskop altında incələməsilə gəldiyi nəticə dəhşətdir: “Tərk edilmək onun üçün bir xilasdır; qovulmaq ona başqa bir qəbul forması təqdim etməkdir.”.

“İsa cüzamlını sağaldır” (1864), Jan Mari M. Douz

Kafkanın “Qəsr”indən iqtidara ümumi baxış

I 

Ölümünə iki il qalmış, 1922-ci ilin yanvar ayında Frans Kafka, Şpindlermühle əyalətindən “Qəsr” (alm. “Das Schloss”) romanı ideyası ilə qayıdır…

Ailədaxili münasibətlərdə (əsasən də atası ilə) yadlaşmış, kifayət qədər depressiv hisslərə qərq olan yazar üçün ‘kimsə tərəfindən başa düşülmək’ artıq əlçatmazdır. Gündəlik xarakter halına çevrilmiş bu tip düşüncələrin yazdığı əsərlərində subyektlər üçün qaranlıq mistisizm və çıxılmaz labirintlərlə əvəz olunması təsadüfi deyildi. Həyatı boyu atası tərəfindən avtoritar təzyiqə (həmçinin Çexov da) məruz qalan biri kimi yaratdığı obrazların da, belə demək mümkünsə, yaşadıqları sistemə boyun əyməsi, vəziyyətləri ilə barışması Kafka’nın öz şəraitindən doğulma bir şeydir ki, bunu onun atasına məktubunda da görə bilərik…

Oxucunu sürreal bir dünyanın teatrında tamaşaçıya çevirən roman, Kafka’nın ölümündən iki il sonra (1924), dostu Maks Brod’un verdiyi sözə xilaf çıxması ilə 1500 tirajla çap olunur. Roman yarımçıqdır, elə sonuncu cümləsi kimi. Yazarın vəfatından əvvəl onu bitirmək niyyətinin olub-olmaması isə müəmma olaraq qalır. 1922-ci ilin sentyabr ayında Brod’a yazdığı məktubunda Kafka, artıq üzərində işlədiyi romandan bezdiyini, tezliklə bunu dayandıracağını bildirir. Sonluq başqa cür ola bilərdi mi? Qeyd edək ki, tənqidçilər ‘Das Schloss’ adı seçiminin arxasında almancadan ‘son, qurtarma’ mənasını verən ‘der Schluss’un dayandığını deyirlər.

Roman K. adlı bir protaqonistin sirli bir qəsrin də olduğu kəndə gəlişi və buradakı yerli əhali ilə olan danışıqları çərçivəsində bu qəsrə giriş üçün nəticəsiz cəhdlərini təsvir edir. Qeyri-rasional bir mühitə düşən qəhrəmanımız üçün ətrafda baş verənlər dərketmə üçün olduqca mürəkkəb bir hal alır. Qəsrəçatma uğrundakı mübarizəsinin müəyyən bürokratik yollarla qarşısının alınması K.nı bəzən həvəsdən salır və o məqsədinə yadlaşır, bəzən isə daha da qızışdırır, onu inad göstərməyə sövq edir. K. üçün hədəfə nail olmaqda vasitə rolunu kənd camaatı oynayır. Bu isə o qədər də asan deyil. Mühafizəkar bir cəmiyyət tablosu kimi görünən sakinlər üçün yeni gələn qonaq arzuolunmazdır və bu K.nın işini daha da çətinləşdirir…

“Qadağan edilən hər bir şey öz üsyançısını yaradır.”

Sinan Çetin‘in müəllifi olduğu “Kağız” filmi də subyektin bürokratik şərait qarşısında əzilməsinə tutarlı bir nümunədir. 2010-cu ildə çəkilən film, mövzu etibarilə “Qəsr” romanı ilə səsləşir. Filmdə Əmrah (Önər Ərkan) adlı gənc, rejissor kimi çəkdiyi ilk filmin sənədləşdirilməsi prosesində müəyyən çətinliklər yaşayır. Tələb olunan bir imzalı kağızı əldə edə bilməməsi onu atasının intiharı, evlərinin müsadirəsi ilə qarşı-qarşıya qoyur. Kafkanın romanında K., mövcudluğuna şübhə edilməsə də, heç kəsin daxil ola bilmədiyi bir iqtidar modelinə – qəsrə, kənddə işləmək hüququnu təsdiqləmək üçün yol axtarırsa, bu filmdə Əmrah üçün məkan bəllidir, lakin nəticə heç də fərqlənmir. Belə demək mümkünsə, hər iki obraz konkret strukturun (romanda qəsri abstrakt-mifik formada nəzərə almasaq) qurbanına çevrilir.

Siyasi mənada iqtidar fərd və ya qrupun başqa bir fərd və ya qrup üzərindəki hakimiyyət gücüdür. Siyasi iqtidarı digər iqtidar formalarından fərqləndirən başlıca cəhət qanuni olmasıdır. Qanuni o deməkdir ki, siyasi iqtidar kütlənin razılığına əsaslanır. Yəni, “Hakimiyyətin mənbəyi xalqdır”. İqtidarın suverenlik xarakteri isə fərdlərin ortaq maraqlarının dominant şəkildə idarəsi mənasını verir. Müasir dövrdə isə suverenlik konstitusiya ilə məhdudlaşdırılır, güc ayrımı vasitəsilə bölünür və seçkilər yolu ilə təhvil verilir.

Günümüzə qədər isə iqtidar anlayışı müəyyən qədər nəzəri və praktiki dəyişiklərə məruz qalmışdır.

Dövlətin güc üstünlüyünü sistemli şəkildə suverenlik doktrinası ilə ilk dəfə fransız Jan Bodin (1530-1596) göstərmişdir. Bodin suverenlik vasitəsilə siyasi iqtidarı təkləşdirmə və dünyəvi münasibətlər baxımından ən üst səviyyəyə qoyma məqsədi güdürdü. Qısaca olaraq suverenlik mütləq avtoritarlıqdır, özündən başqa güc tanımır.

Bodinin davamlı və güclü bir siyasi iqtidar yaratma arzusu onu mütləqiyyətçiliyə çatdırır. Nəticədə dövlətlə hökmdar eyniləşdirilir və “dövlət kraldır” anlayışı peyda olur. Dövrünün müxaliflərinə qarşı (əsasən də kilsə) mübarizədə Bodin, dövlətin suverenliyini kralın şəxsiyyətində cəmləşdirir. Suverenliyin bir bədəndə toplanması Bodini çıxılmaz vəziyyətə salır, çünki kralın ölümlü olduğunu başa düşür. Ona görə də kralı iki şəxsiyyətdə tanıdır: konkret və mücərrəd. Suverenliyin kralın mücərrəd şəxsiyyətində olduğunu müdafiə edir və bu xarakterin konkret şəxsiyyətdən gəldiyini vurğulayır. Artıq suverenlik bir bədəni deyil, nəzəri siyasi iqtidarın qanuniliyini də təmsil edir. “Kral öldü, yaşasın kral!” ifadəsi də məhz bunun göstəricisidir. Yəni dəyişən fiqurlar sistemin davamlılığına mane olmamalıdır.

İngilis filosof Tomas Hobbs (1588-1679) da demək olar ki, Jan Bodin’lə eyni cəbhədən çıxış edir. Hobbsda suverenlik iki cürdür. İlki ələ keçirilmiş və güc, şiddət yolu ilə idarə ediləni. Digəri isə insanların, öz maraqlarının ədalətli müdafiəsi inancı ilə, könüllü razılıqları əsasında ‘yuxarı’ya tabe olmalarıdır.

Hobbs’un konsepsiyasında Bodin’inki ilə eyniliklər çoxluq təşkil edir. Siyasi iqtidar mütləq, bölünməz, davamlıdır. Lakin suverenliyin dünyəviləşdirilməsi əsas fərqli tərəflərdəndir. Yəni suverenlik hər hansı ilahi və ya təbiət qüvvələrindən təmizlənərək hüquqi sistem vasitəsilə qanuniləşdirilir. Teologiyadan uzaq və rasional olan bu mövqe Renesans dövrü fərdiyyətçi və ağıla əsaslanan potensial sistem üçün ən irəli addım idi.

Con Lokk (1632-1704) özündən əvvəlkilərdən fərqli olaraq gücün bir əldə monopoliyalaşdırılmasına qarşı çıxmış, mənbə olaraq kütləni ön plana çıxartmışdır. Lokk’a görə siyasi iqtidarın mövcud olma səbəblərinə aiddir: təbii mühitdən xilasolma, baş verən anlaşmazlıqların aradan qaldırılması üçün üstün bir gücün olma zərurəti, insanların can və mülkiyyətlərinin qorunması. Mütləqiyyətçilərdə total bir dünya qurğusu, ictimai birlik, bütünlük və ahəng axtarışı, xaos qorxusu ilə dövlətin məqsəd olmağını müdafiə edən “qurucu iqtidar” ənənəsi var. Amma Lokk’da fərdi azadlıqların və ictimai razılığın kriteriyalar olaraq qəbul edildiyi liberal bir dövlət anlayışı hökmdür.

“İctimai müqavilə”nin müəllifi olan fransız filosof Jan Jak Russo (1712-1778) iqtidar modelinə mülkiyyət hüquqları perspektivindən yanaşmış və onu demokratik prinsiplərə uyğunlaşdırmağa çalışmışdır. Onun konsepsiyasında suverenlik hökmdardan xalqa doğru subyekt dəyişkənliyinə məruz qalır. Necə ki, Hobbs’un modern dövləti məntiqi əsaslara söykənirdi və qanunilik rasionallıqdan yaranırdısa, Russo’da da bu rasionallıq özünü ‘ümumi iradə’ olaraq büruzə verir. Yəni siyasi iqtidar xalqın rəyinə uyğun olaraq alına və ya dəyişdirilə bilər. Russo suverenliyi xalqla eyniləşdirərək mütləq monarxiyanın ləğvi və demokratiyanın yayılmasında əvəzsiz rol oynamışdır.

İqtidarla bağlı təklif edilən konsepsiyaların mənzərəsi fərdin həyatını yüngülləşdirən siyasi model vəziyyətində görünür. Yəni, sanki kütlənin ‘seçilmişlər’ tərəfindən rasional idarəsi ümumi maraqlar çərçivəsində həyata keçirilir. Lakin siyasi anlamda bu cür yuxarı-aşağı təbəqələşmənin belə siniflərarası mübarizədən qaynaqlandığını bilmək lazımdır.

Kafkanın “Qəsr” romanındakı eyniadlı obyektin də ümumi kütlə üçün oxşar məqsədləri daşıdığını düşünmək yanlış olmaz. Doğrudur, əsərdəki obrazlar qəsrlə bağlı konkret pis və ya yaxşı fikirlər deməsələr də, onun varlığı və müəyyən şəxslərin orada işlədiyi şübhə doğurmur. Xarakter etibarilə, əsasən də dialoqlar vasitəsilə əhalinin konformist təbiətini aşkara çıxarsaq, o zaman iqtidar üçün idarəetmə daha da asanlaşır. Əslində Kafkanın yaratdığı qəsr, əsərin çapından 150 il əvvəl, belə demək mümkünsə, başqa formada özünü büruzə vermişdi.

***

II 

Avtoritar nəzarət sistemi ilə bağlı 1785-ci ildə memar Semyuel Bentam’dan bir konstruksiya tələb edilir. Modelin çertyoj tərtibatını qardaşı Ceremi Bentam öz öhdəsinə götürsə də, daxili hissələrlə bağlı fikirlər məhz Samuel’ə aid idi.

1785-ci ildə formalaşdırılan bu model ‘Panoptikon’ adı ilə tanınır. ‘Pan’ “bütün”, ‘opticon’ “müşahidə etmək” mənalarına gəlir. “Bütünü müşahidə etmək” mənasını verən tikili ilə bağlı çöllük ərazidə yaşayan rus bir komandirə məktub yazan Ceremi Bentam, binanın xüsusiyyətlərini detallı bir şəkildə izah edir və onun hansı fəlsəfəyə – böyük kütlələrə nəzarətetmə – xidmət etdiyini vurğulayır. Tikilinin həbsxana, təcrid yerləri, zor gücünə məşğulluq, təhsil kimi bir çox məqsədlər üçün istifadə edilə biləcəyindən bəhs olunur.

Əsas məsələ isə avtoritarmərkəzli bir modellə intizamın necə əldə olunacağı idi, hansı ki, sonradan Mişel Fuko üçün müasir iqtidarın işləmə prinsiplərini müəyyən etməkdə olduqca təsirli olmuşdu: ‘görsənmədən müşahidə etmək’. Bu cür planın seçilməsində başlıca səbəb, müşahidəçi orada olmasa və hətta orada olub müşahidə etməsə belə, fərdə müşahidə edildiyi fikri təlqin edilir. Bu formada iqtidar istədiyi avtoritarlığı davamlı olaraq həyata keçirir.

Bentam məktublarında bu fəlsəfədən kanalizasiya sistemlərindən tutmuş xəbərləşmə sisteminə qədər  istifadə edilə biləcəyindən, binanın bir çox fərqli memarlıq xüsusiyyətlərindən bəhs edir. Ancaq planın təməlində mərkəzdə olan qüllə yer tutur. Müşahidəçinin görünmədən müşahidə etmək prinsipi bizə heç də yad deyil. Corc Oruel‘in “1984” adlı romanında da “Böyük Qardaş”ın eyni funksiyanı yerinə yetirməsini xatırlamalıyıq. Bu mənada Kafka’nın qəsrini metafizik xarakterlərindən aşındıraraq müasir dövr üçün iqtidara metafora kimi qəbul edə bilərik.

Müasir iqtidar modernizmdən əvvəlki kralın, kilsənin və aristokratiyanın mərkəzində olduğu bir sistemi təkrarlayarkən, modernizmlə birlikdə geniş strukturlu mürəkkəb (daha bürokratik – “Kağız” filmini xatırlayın) iqtisadi-siyasi örtüyə bürünmüşdür. Düşünüləndən və xəyal ediləndən çox daha güclü olan bu iqtidar, ruhi xəstəxanalar, hərbi xidmət, məktəblər, həbsxanalar, dəlilik və seksualizmlə bağlı qurumlar vasitəsilə bir beyin olaraq “ictimai bədən”i idarə edir, fərdlərin davranış və rəftarını, arzu və istəklərini formalaşdırır. Yəni məktəblərin azyaşlı uşaqlar üçün ilkin təhsil vermək kimi məsuliyyətindən başqa heç bir funksionallığının olmadığını, həbsxanaların qanundankənar hadisələrə daxil olmuş şəxslər üçün təkcə xüsusi nəzarət yerləri olduğunu fikirləşmək, yalnız sadəlövh insanlar üçündür.

Mişel Fuko’ya görə bütün bu sadalananlardan sonra iqtidarın konkret despotik və totalitar olduğu nəticəsini çıxartmaq yanlışdır: “İqtidarın müsbət tərəfləri də vardır…İqtidar xoşagələndir. Əgər yalnız təzyiq etsəydi, ya qanunun fərd tərəfindən özəlləşdirilməsini ya da subyektin mazoxizmini (nəticədə hər ikisi eyni şeydir) qəbul etməli olardıq.”

Sauron’un gözü

Bununla belə iqtidar Ceremi Bentam’ın “Panoptikon”undan çıxan bir baxış (gaze) kimi cəmiyyətin və fərdlərin belə demək mümkünsə, damarlarına sızaraq bütün əlaqələri formalaşdırır. Fuko da məhz iqtidar əlaqələrinin necə olur da, insanlararası münasibətləri təyin etdiyini araşdırmağa çalışmışdı. İqtidar bədənə çatırsa, bu əvvəla insanların şüurunda özünə yer açdığı üçün deyildir. Yəni ilkin şüur, sonra şərait deyil, əksinə. Bir bioiqtidar şəbəkəsi vardır ki, bədən bu siyasi ərazinin içində müxtəlif təsirlərə məruz qalaraq sosium daxilində öz profilini müəyyənləşdirir.

Bioiqtidarın reallaşmasını dövlətlərin əhali artımı ilə bağlı təklif etdiyi proqramlarda daha aşkar şəkildə görə bilərik. Yevgeni Zamyatin’in “Biz” və Corc Oruel’in “1984” distopik romanları da ‘bədənlər üzərinə inşa edilən’ bu tip iqtidar texnologiyasının təsviri ilə seçilir.

İqtidardan izlənilmə qorxusunun ən bariz şəkildə nümayiş edildiyi digər bir əsər isə ingilis yazıçısı Con Ronald Ruel Tolkin’in xeyirin şərlə mübarizəsi olaraq da ifadə edə biləcəyimiz “Üzüklərin hökmdarı” trilogiyasındakı Sauron’un qülləsidir. Avstraliyalı rejissor Piter Cekson tərəfindən ekranlaşdırılmış epik-fantazidə cismən ölmüş olan Sauron’un həyatı üzükdə toplanmışdır ki, onu da Mordor dağında yox etmək qəhrəmanlarımızın əsas məqsədidir. Lakin 3 hissə boyunca “Sauron’un gözü” döyüşçülərə bu məqsədə nail olmaqda çətinlik yaşadır, çünki o, “hər şeyi görür”. Sonda üzüyün yox edilməsilə “Sauron’un gözü”nün olduğu qüllə də dağılır.

Filmdə Kafka obrazını canlandıran Ceremi Ayrons

1991-ci ildə rejissor Stiven Soderberq özünün ikinci uzunmetrajlı filmini çəkir, yəni “Kafka”nı. Film qismən yazarın bioqrafiyasından qidalanırsa, əsasən “Məhkəmə” və “Qəsr” romanlarından motivlər üstünlük təşkil edir. Kafkaesk atmosferi sonuna qədər saxlamağı bacaran ekran əsəri Praqanı bizə ağ-qara formatda təqdim etsə da, axıra yaxın qəhrəmanımızın qəsrə daxil olması ilə rənglər öz yerini alır. Rejissor sanki bu hərəkətlə “Qəsr”in, bir roman kimi yazarın həyatında önəmli yer tutduğunu vurğulayır. Həm də tənqidçilər tərəfindən müxtəlif formalarda təhlilə məruz qalmış qəsrin, müəmmalı və qaranlıq abu-havasına işıq saçmış olur.

Protaqonist K.nın uğrunda mübarizə apardığı qəsr bəlkə də iqtidar deyil?! Hər kəsin çatmağa can atdığı, lakin nail ola bilmədiyi bu sürreal tikili, bəlkə də elə həqiqətin mənbəyi, xoşbəxtliyin özüdür?!

Frans Kafka dostu Maks Brod’la söhbətlərində üzərində işlədiyi romana sonluq kimi K.nın qəsrdən tam qanuni icazə almasa da, müvəqqəti şəraiti nəzərə alaraq kənddə məskunlaşıb, burada ömrünü başa vurmasını təklif etmişdi. Ancaq müəllifin ömrü obraza və əsərə məntiqi bağlanış vermədən tükəndi.

***

Mətndən kənar…

“BİZ” romanı və şəffaf cəmiyyət

I

“Dövlət nə qədər böyüdükcə, azadlıq da o qədər kiçilir.”

Jan Jak Russo

DOQMA 1. Siz dövləti maraqlandırmırsınız.
Modifikasiya olunmuş formada: Dövlət sizinlə yalnız öz maraqları çərçivəsində maraqlanır.

***

“BİZ” distopik romanı rus yazar Yevgeni Zamyatin tərəfindən 1921ci ildə tamamlanmış və yazılmasından 3 il sonra, İngiltərədə nəşr edilmişdir (1 əvvəl, çexcə). Yazarın digər əsərlərindəki sürrealist tərz, bu romanda da özünü göstərir. Bundan əvvəl yazdığı hekayələrində kommunizm mübarizəsini insanlıq tarixinin inkişafına aparan yol kimi qiymətləndirən Zamyatin, “BİZ”də totalitar cəmiyyətlə bağlı fikirlərini fantaziyanın köməyilə anti-utopik formada oxuculara çatdırmağa çalışıb. İlk öncə qeyd edək ki, roman özündən sonra yazılacaq digər əsərlər  – “Cəsur yeni dünya”, “1984”, “451 farenheyt” – üçün pioner funksiyasını yerinə yetirib. Əsərin motivləri Yevgeni’nin 1917 inqilabına qədər olan etirazlarda (məsələn, Potyomkin hadisələri zamanı o, Odessada idi) və 1ci Dünya müharibəsi zamanı İngiltərə, Nyukasldakı gəmi tərsanəsində yaşadıqlarına əsaslanır.

Romandakı hadisələr inqilab sonrası Tək Dövlət altında birləşdirilən insanların yaşadığı (distopik) cəmiyyətdə cərəyan edir. Əsərin adı ilk olaraq, bu sistemdə fərdiyyətçiliyin aradan qaldırıldığını, hər şeyə bir bütün (BİZ) olaraq baxıldığını görməyə imkan verir. Bundan əlavə insanların adları yoxdur, onların təyinediciləri kimi geyindikləri vahid formaları üstündəki rəqəmlər və hərf göstərilir. Hər şey nəzarətdədir. Burada Ceremi Bentam’ın “Panoptikon”una diqqət yetirməkdə fayda var. Çünki total nəzarət sabitliyi əldə etməkdə ən yararlı vasitədir. Söhbət təkcə cinayət və qanun pozuntularından getmir; və ya qüvvədə olan qanunların nə dərəcədə əhəmiyyətli olması (“ölü qanunlar”) digər bir məqamdır ki, bu barədə yazının irəliləyən cümlələrində yazmaq fikrim var.

Qayıdırıq, romana. Sistemdə fərd kateqoriyası olmadığı üçün şəxsi həyat deyilən məfhumdan da danışıla bilməz. Ən sadə, kişi və qadının birlikdə olma vaxtı və yerləri belə mövcud rejim tərəfindən təyin olunur. Hər şeydə dəqiqlik və ifrat rasionallıq cəmiyyətin mexaniki qurğu kimi işləməsinə şərait yaradır. Nəticədə insanlar yeriyən hissələrdir, hansıki etiraz duyumundan yoxsul, vəziyyətə tənqidi cəhətdən yanaşmayacaq qədər həvəssiz, dəyişikliyə inamları olmayan ‘konkret oyuncaqlar’dır. Yaşanılan ərazi şəffaf şüşə ilə ətrafdan izolyasiya edilmişdir. Vətəndaşların gəzintisi qrup şəklində (3-3 və ya 4-4) və yuxarıdan tətbiq edilən saat qrafikinə uyğun olaraq həyata keçirilir. Həmçinin urbanizasiyaya aid binaların demək olar ki, hamısı şəffaf şüşələrdən istifadə edilməklə tikilmişdir ki, bu da nəzarətedici funksiyanın daha asanlıqla yerinə yetirilməsinə imkan verir (bir növ ‘futurist Panoptikon’). İşçilərin kütləvi istehsala cəlb edildiyi iş yerlərində ümumi vəziyyətin təsviri kollektivizasiya (F.V.Teylor; sənayedə istehsal effektivliyini artırmaq üçün ilk dəfə sistematik metod tətbiq edən şəxs) ilə izah olunmalıdır. Bu da Yevgeni Zamyatin’in Tayna çayı sahilində (Nyukasl) yerləşən gəmi tərsanəsindəki işçilərin toplu halda işə cəlb edilməsinə şahid olması ilə əlaqələndirilə bilər. Elm və texnologiyanın inqilabi inkişafının mövcud olduğu bu yerdə insanlar Günəşi belə təbii olaraq görə bilmirlər. Yazar tərəfindən qələmə alınmış bu cür təsvirlər insanda ‘qaranlıq aura’ yaradır. 2002ci il, Kurt Vimmer imzalı, baş rolda Kristian Beyl’in oynadığı və bütün hislərin qeyri-qanuni davranışlar olduğu faşist-futurist şəhərin təsvir edildiyi “Equilibrium” filmi ilə bu kitab arasında müəyyən parallelliklər aparmaq olar.

Romanın baş surəti D-503 adlı şəxs, Tək Dövlət’in kosmosa çıxartmağı planlaşdırdığı gəminin yaradılması işində mühəndis vəzifəsindədir. Tutduğu gündəlikdə yaşadıqlarını və ətrafdakı müşahidələrini qeyd edən D-503, qarşı cinsdən İ-330 ilə qarşılaşdıqdan sonra cəmiyyətlə bağlı doqmatik fikirlərində sarsıntılar yaşamağa başlayır. Hadisələrin yüksələn xətlə inkişafına səbəb olan digər bir katalizator isə D-503’ün qıza qarşı olan sevgi hisləridir. Bu yazının sonu üçün D-503’ün gündəliyindəki ilk qeydini yazıram: məcburiyyətin adi hal hesab olunması cəmiyyətdəki anormallıqdan xəbər verir. Növbəti yazıda romanın müəyyən çərçivədə (və mövzudan kənar olaraq) təhlilini görmək ümidilə.

“120 gün içində İNTEQRAL’ın tikintisi başa çatdırılacaq. İNTEGRALın kosmosa yüksələcəyi o böyük və tarixi an yaxınlaşır. Qəhrəman babalarınız 1000 il əvvəl bütün Dünyanı Tək Dövlətin hakimiyyəti altına saldılar. İndi isə sizin qarşınızda daha vacib bir qəhrəmanlıq dayanır: şüşədən hazırlanmış, elektrikli və od püskürən İNTEQRALla Kainatın sonsuz düsturuna cavab tapacaqsınız. Digər planetlərdə yaşayan və bəlkə hələ də ibtidai azadlıq şəraitindəki məçhul varlıqları ağılın xeyriyyəçi boyunduruğu altına salmalısınız. Əgər bizim onlara riyazi, xətasız xoşbəxtliyi gətirəcəyimizi başa düşməzlərsə, onları xoşbəxt olmağa məcbur etməliyik.”

II

“..Çünki insanların xarakterləri elədir ki, bəzilərinin daha ağıllı və bilikli olduqlarını qəbul etsələr də, özləri qədər ağıllı olanların çox olduğuna inanmazlar, çünki öz zəka səviyyələrinə bələddirlər, başqalarına isə yalnız uzaqdan hökm edə bilirlər. Amma bu, insanların həmin vəziyyətdəki bərabərsizliyini deyil, bərabərliyini sübut edir. Çünki bir şeyin bərabər paylanıldığının ən böyük sübutu, hər kəsin öz payından məmnun olmasıdır..” 

İngilis filosof və siyasi mütəfəkkir Tomas Hobbs (1588-1679) (yux. və aşa.dakı sitatların da müəllifi) özünün “Leviafan” adlı əsərilə ‘DÖVLƏT’ (bundan sonra ‘D’) məfhumuna bağlı sonrakı dövrlərin hakimiyyət analizinə əvəzolunmaz töhfə vermişdir. ‘Leviafan’ Tövratda adı keçən canavarın adıdır ki, Hobbs onu ‘D’in obrazlı ifadəsi kimi işlətmişdir. Dövrün materialist baxışlarını mənimsəmiş filosof, monarxiyanın parlementli idarə sistemi ilə əvəzlənməsinə qarşı çıxanlardan olsa da, intellektual partlayış vasitəsilə tanrımərkəzli və Aristotelçi nəzəriyyələrin kənara atılmasında tam bir inqilabçı rolunu ortaya qoymuşdur. Güc iqtidarının bir yerdə cəmlənməsi yolu ilə yaradılacaq cəmiyyətdəki insanların rifahının, ən əsas da təhlükəsizliyinin təminatına inanan Hobbs’un monarxiyanı üstün görməsi heç də təəccüblü deyil. Hələ ‘D’ mövcud olmamışdan qabaq insanların “hər kəsin hər kəsə qarşı müharibəsi” şəraitində yaşadığını deyən Hobbs, vəziyyətin fərdlərin qarşılıqlı razılaşması – ‘ictimai müqavilə’ (social contract) ilə sabit formaya gətirilidiyini, ‘D’in – cəmiyyətin yaradıldığını qeyd edir. İnstinktiv hərəkətlərin (bir növ anarxizm) qayda-qanunla əvəzlənməsi və kütlənin bir qrupa özlərinin rasional mənfəətlərindən imtina edərək hüquq üstünlüyü tanıması nəticəsində avtoritar – idarəedici – ‘D’ yaranmışdır.

“Bu vəziyyətdə insan təbiətindəki 3 əsas dava-dalaş səbəbini tapırıq: ilki rəqabət, ikincisi inamsızlıq (dini nəzərdə tutmur), sonuncusu şan və şərəf… Buradan açıq şəkildə görünür ki, insanlar, onları qorxu altında saxlayacaq ümumi bir güc olmadan yaşadıqları zaman, müharibə deyilən o məfhumun içindədirlər; və bu hər kəsin hər kəsə qarşı olan müharibəsidir. Çünki müharibə, təkcə döyüşlərdən deyil, mübarizə aparmaq iradəsinin kifayət qədər bilindiyi bir müddətdən ibarətdir…”

“BİZ” romanındakı Tək Dövləti, hər şeydən sonra yer üzündə qalmış yeganə istinadgah kimi nəzərə alsaq, Hobbs’un “Leviafan”ına bənzətmək olar. Əslində hər iki ‘forma’ üçün “cəmiyyətdə təhlükəsizlik” ön plandadır. Bu hissədə istər-istəməz fərqləndirmə aparılmalıdır; yəni bir “nədir” var, bir də “necədir”-“necə olmalıdır”. Obyekt olaraq əlimizdə ‘cəmiyyətdə təhlükəsizlik’ birləşməsi var. Əvvəlki cümlələrdən də bəlli olduğu kimi təhlükəsizliyin yeganə mənbəyi kimi ‘D’ göstərildi. Bəs bu pozitiv vəziyyətin yaradılması üçün vasitə və metodlar hansılardır? Məsələn, əgər romana diqqət yetirsək, sistem üçün təhlükəsizlik – ‘D’in vətəndaşlarını düşünməsi (!) – onların hər şeyinə müdaxilə edə bilmə bacarıq və hüququdur. Daimi izləmə metodu: ‘Oruell taktikası’. Müasir dövrdə də hər tərəfdəki görünməz gözlər – kameralar, sistemin keşiyində dayanır; hələ başqa resursları, məsələn, telefonları, fərdi kompüterləri və b. nəzərə almadım. Tək Dövlətə aid bir neçə xüsusiyyət – daha çox ümumiləşdirmə aparma, sistem əleyhinə olan hər cür fəaliyyətin neqativ bir şey kimi qiymətləndirilməsi və onun mümkün qədər cari yaşayışdan uzaqda saxlanılması (çünki ‘təsir əks-təsirə bərabərdir’) və ancaq mövcud quruluşun mütləqliyini şübhə altına almayacaq informasiyaların kütləviləşdirilməsi (məsələn İNTEQRAL’ın inşası) fərdi fikirlərin minumum səviyyəsinin əldə olunması və ya bu cür düşüncələrin cinayət hesab edilməsi. Sayılan arqumentlər müəyyən çərçivə daxilində yeni bir ‘xof hakimiyyəti’ yaradır: qorxu ilə (qorxudaraq) idarəetmə.

“Avtoritarı qanuni edən nədir sualı avtoritarın özünün izahı zamanı ortaya çıxır. Yəni bu vəziyyət avtoritarı mümkün edən bütün qaydaların yıxıldığı böhran zamanında ortaya çıxır və bu tam da Hobbs’un yaşadığı dövrlə paraleldir, bir vətəndaş müharibəsi və böhran vəziyyəti. Avtoritarı bu cür güclü və qanuni edən nədir? Hobbs bu suala cavab vermək üçün özünün “təbiət halı” adlandırdığı bir hekayə danışır. Buradakı təbiət halı cənnətdən qovularaq bir lütfdən məhrumolma demək deyil. Həmçinin Aristotel ‘polis təbiidir’ dediyindəki kimi siyasi bir vəziyyət də deyil. Hobbs’ın fikrincə təbiət halı bir müharibə vəziyyətidir. Bu şəkildə Hobbs, həmin şəraitdə bizi saxlaya biləcək hər hansı bir avtoritarın yoxluğuna eyham vurur. Bu cür vəziyyət müharibə formasına düşə də bilər, və ya əksinə döyüşə atılma iradəsinə çevrilə bilər; bir növ şiddətin olduğu və olmadığı tərzlər. ‘Müharibə vəziyyəti’ bariyer üstündən bir-birinə baxan və qarşı tərəfin nə edəcəyini bilməyən iki düşmən tərəfi birləşdirən ‘soyuq müharibə’ deyə adlandırdığımız bir şəraiti özündə ehtiva edə bilər.”

Stiven B. Smit

III

“İnsanlıq tarixi aero misalı kimi spiralvari yüksəlir. Dairələr fərqlidir, qızıl olanlar, qanlı olanlar var, ancaq hamısı da eyni formada, 360 dərəcəyə bölünüblər. Budur, sıfırdan irəliyə: 10, 20, 200, 360 dərəcə, sonra yenidən sıfır. Bəli, yenə sıfıra qayıtdıq, bəli. Amma mənim riyazi düşünən beynim üçün bir şey var: bu sıfır, tamam başqa və yenidir. Biz sıfırdan sağa getdik, sıfıra soldan geri qayıtdıq, çünki müsbət sıfır əvəzinə bizdə mənfi sıfır var. Başa düşürsünüz?”

“BİZ” romanındakı distopik dünya müasir sənaye cəmiyyətinin konformotiv və totalitar aspektlərinin birgə nümunəsidir və azad iradənin bədbəxtliyə səbəb olduğuna qənaət gətirir; vətəndaşların həyatları Frederik Vinslou Teylor’un (‘elmi menecment’in atası) təklif etdiyi sənaye mühəndisliyi sistemi vasitəsilə riyazi dəqiqiliklə idarə olunur.

Totalitarizm avtoritar dövlət formasıdır. O ictimai həyatın bütün sahələrinin sərt dövlət nəzarətinə tabe edilməsi ilə səciyyələnir. Bu rejim XX əsrin despotizmi adlanır.Totalitar siyasi rejim şəraitində kütləvi informasiya vasitələri də ancaq dövlətin xəttini yeridir. Şəxsiyyət hüquqsuz vəziyyətə düşür, o nəhəng dövlət maşınının sadə bir vintinə çevrilir. Totalitar rejim sadəcə vətəndaşlarda özünə qarşı itaət yox, həm də cəmiyyət üzvlərində hakimiyyətə pərəstiş, insan hüquqlarına hörmətsizlik və qarşıya çıxan məsələləri sadəlövhcəsinə anlamaq psixologiyası və təfəkkür stili formalaşdırır. Totalitarizmə dörd element daxildi:

1. hər bir cəmiyyət üzvünün riayət etməli olduğu ümumi siyasi doktrinaların cəmi;
2. həmin ideologiyanı həyata keçirən və bir lider, diktator tərəfindən idarə edilən tək partiya;
3. iqtisadiyyat, kütləvi informasiya vasitələri və silahlı qüvvələr üzərində vahid nəzarət;
4. kütləvi represiyalar.

Yuxarıda sadalanan hər bir punktla romanın gedişatı arasında az-çox paralelliklər aparmaq mümkündür. Məsələn, D-503 də riayət etməli olduğu “qanunlar”dan və pozuntular qarşısındakı məsuliyyətdən məlumatlıdır (1), hansıki mərkəzə qarşı hansısa neqativ hərəkətlərin ölümlə cəzalandırıldığının şahidi olmuşdu (4).

“Fərdiyyətçiliyin əksinə, faşist baxış dövlət tərəfindədir. Dövlətlə uyğunlaşdığı müddətcə də insan tərəfindədir. Dövlət insanın tarixi mövcudluğunda, insanın dünyəvi iradəsinin və vicdanının özüdür… Liberalizm şəxsi mənfəət naminə dövləti rədd etmişdir. Faşizm isə dövləti fərdin əsas gerçəkliyi olaraq qəbul edir. Və əgər azadlıq, fərdi liberalizm tərəfindən formalaşdırılmış mücərrəd bir kukla deyil, gerçək insana xasdırsa, faşizm azadlıq tərəfindədir. Və gerçək olan tək azadlıq isə dövlətin və dövlət çərçivəsində fərdin azadlığıdır. Bu səbəblə faşistlərə görə hər şey dövlətdir; dövlət xaricində, insani və ya mənəvi heç bir şey var olmaz və heç bir şeyin az da olsa dəyəri yoxdur. Beləliklə faşizm totalitardır. Bütün dəyərlərin birliyi və sintezi olan Faşist Dövlət insanların həyatının bütününü izah edir, inkişaf etdirir və gücləndirir…” 

Yuxarıdakı yazı italyan filosof və siyasətçi, Mussolini hökumətində maarif naziri olmuş Centile Covanni’nin faşizmin fundamental ideyalarını, bu ideologiya ilə dövlət arasındakı əlaqələri və rejimin mövcud yerli cəmiyyətə tətbiqi istiqamətlərini açıqladığı “Faşizm doktrinası” kitabındandır. Şəxs, yalnız dövlətin yolunu getdiyi təqdirdə arzuolunandır, əks halda o maneə hesab olunacaq və potensial repressiyaların qurbanına çevriləcəkdir. Bu cür əngəllərin yaranmaması üçün müəyyən şərait tələb olunur ki, buna da dövlətin yetişdiricilik funksiyasını öz üzərinə götürməsilə nail olunur. Məsələn, tənqidi rəy bildirəcək qədər fikir gücünə malik olmayan uşaqlara (əsasən məktəblərdə) yeridilən sistem lehinə düşüncələr yanlış bir fundamentin əsasını qoyur ki, böyük bir çəkiyə malik kütləyə görə bu cür dəyişməz doqmalar gələcək yeni nəsil üçün də müqəddəslik və toxunulmazlığını itirmir. Daha az konformist olub, daha çox “niyə?” sualı vermək lazımdır.

“..Bax bunu ağlım heç cürə qavramır. O insanların ağılları nə qədər məhdudlaşmış olsa da, yenə də bu cür həyatın kütləvi intihar olduğunu, sadəcə olaraq gündən-günə, yavaşca gerçəkləşdiyini başa düşməli idilər. Dövlət bir kəsi öldürməyi qadağan edirdi amma milyonların yarısının öldürülməsinə heç nə demirdi… ”

Dövlət üçün ən rahat idarəetmə forması hər kəsin bir-birinə bənzədiyi – fərqi yoxdu, istər düşüncə baxımından, istər geyim baxımından – bir cəmiyyətdə mümkündür. Daha çox fərqlilik daha çox problemə bərabərdir. Və ya əksinə, dediyimiz ‘fərqlilik’ meyarı həm də dövlətə kömək də ola bilir. Məsələn, vitrinlərdəki müxtəlif tipli məhsullar, bir məhsulun müxtəlif brendlər altında satışları və seçim azadlığı; təbii ki bu cür “azadlıq” xalq üçün elə bildiyimiz azadlığa bərabərdir. Niyə? Çünki təhrif olunmuş ədəbiyyatlar və məqsədli şəkildə tətbiq olunan KİV dövlət üçün sistemi davam etdirməyə imkan verir. Əslində cəmiyyətdə hökm sürən bu cür davranış şəklinə – bu hissədə konformist olmanın səbəbi kimi qeyd etmək olar – Karl Qustav Yunq özünün arxetip nəzəriyyəsində cavab vermişdi. Romanda hər kəsin eyni cür hərəkət etməsini də bununla qismən açıqlamaq olar.

Arxetip termini, qəlib, şablon kimi mənalar verir və insan kultunun təməl daşlarından biridir. İnsanların uzun dövrlər boyunca qarşılaşdığı bənzər hadisələr bir müddət sonra müəyyən təcrübi davranış qaydalarını yaratmış və bu qəliblər nəsillər boyu ötürülmüşdür. Məsələn, dost tapmaq, səyahət etmək, evlənmək və s. Hər bir arxetip özü müəyyən sosial və psixolojik şərtlərə malik olan ‘prototip-ilktip’ modelinə əsaslanır. Romanda arxetipləri itaət davranışında sezmək mümkündür; yəni indiyə qədər heç kəs ‘Tək Dövlət’ə, onun xeyriyyəçi liderinə qarşı çıxmamışdı, bu da bir mənada yazılmamış qanun – ‘xüsusi davranış kodeksi’ kimi şüurlara həkk olunmuşdu. Lakin sonradan D-503 adlı vətəndaş bu tilsimi hər nə yolla da olsa qırmağa çalışır. Niyə? Çünki yaşadığı sistemə suallar ünvanlamağa başlamışdı. Bu bir növ teizmdən ateizmə keçidin sancılı dövrünə bənzəyir; qırılması mümkünsüz görünən doqmaların sonunu gətirməyə çalışın!

Frederik Teylor (1856-1915) amerikan mühəndis və sənaye idarəçiliyi üzrə mütəxəssis. İş prosesinin sistematik bir hala salınması ilə məşhurdur. 1911ci ildə çap edilən “Elmi menecmentin prinsipləri” adlı kitabında yazdığı fikirlər bir yerdə ‘Teylorizm’  adı altında birləşir. Əsas hədəfin hər bir işçinin rifahını nəzərə alaraq işəgötürənin maksimum rifahını təmin etmək olduğunu deyən Teylor, buna da maksimum məhsuldarlıqla nail olunacağını deyir. İdarə heyəti işçilərin öz işləri barədə maarifləndirilməli və özinkişafı üçün lazım olanları etməlidir ki, istədiyi mənfəəti əldə edə bilsin.

Teylor öz sistemində daha sürətlə işləmək üçün praktika və iş şəraitinə adaptasiya arasındakı uzlaşmanı əsas götürürdü. İşçilərin nələr yaratdıqları (fiziki olaraq deyil) barədə fikirlərinin olmaması vacib idi, sadəcə “Do it!”. Robotlaşdırılmış işçilər sosial həyat baxımından arxa plana atılırlar və yadlaşma tendensiyası özünü göstərməyə başlayır. Nəticə olaraq Teylorizmin də, eynilə Fordizm kimi sadəcə passiv inqilab vasitəsi olduğunu və mövcud sistemin dayanıqlığına töhfə olduğunu başa düşürük. Teylor sənayedə kifayət qədər səmərəlilik əldə edilmədiyini, çünki iş prosesinə menecmentin daxil edilmədiyini deyirdi və özü bu işə qol qoyaraq (sözdə işçiləri də düşünərək) indiyə qədər olan istismarı sadəcə daha səliqəli və elmi metodlarla davam etdirdi.

““Xilas olmaq?”. İnsanlardakı cinayət törətmək instinktinin bu qədər yüksələcəyini görmək çox təəccüblüdür. “Cinayət törətməyi” şüurlu olaraq deyirəm. Azadlıq və cinayət, aeronun hərəkəti və sürəti kimi, aralarında ayrılmaz bir bağ var. Aeronun sürəti sıfırdırsa, hərəkət etməz, insanın azadlığı sıfırdırsa, cinayət törətməz. Bu olduqca açıqdır. İnsanı cinayətlərdən uzaqlaşdırmağın yeganə yolu onu azadlıqdan uzaqlaşdırmaqdır. “

Mişel Fuko’ya görə həbsxananın ayrıca bir cəzalandırma forması kimi ayrılması 18 – 19cu əsrlərdə nizam-intizamın (discipline) inkişafından qaynaqlanır; o nizam-intizam ki, şəxsin bədəninin bütün aspektlərini nəzərə alaraq yeni bir iqtisadiyyat və siyasət arealında fəaliyyət göstərir. Müasir institutlar qarşılaşdıqları bədənlərin tapşırığa, eləcə də treyninqə, müşahidəyə və idarəyə uyğun olmasını tələb edirlər. Buna görə də müasir dövrdə nizam-intizam kütlələr üçün siyasi, iqtisadi və hərbi təşkilatlarda fəaliyyət göstərə biləcək yeni bir şəxsiyyət forması əmələ gətirib.

Fuko qeyd edir ki, nizam-intizam sistem üçün gərəkli xüsusiyyətlərə malik, ən əsası ‘itaətkar bədənlər’ yetişdirir; hansıki sinif otaqlarında oturur, fabriklərdə işə cəlb edilir, hərbi xidmətə göndərilir. Vəziyyətə tam nəzarət üçün yetişdirilən fərdlərin mütəmadi şəkildə yoxlanış altında saxlanılması gərəkdir: ‘ehtiyatlı müşahidə’. Bunu da 19cu əsrdə “Panoptikon” (“unequal gaze”) misalı ilə göstərmişdik; müasir dövrdə isə kameraları qeyd etdik. Hər kəs izlənilə biləcəyindən qorxur və məhz bu qorxu total nəzarətin başlıca mənbəyidir. Haradasa “Böyük qardaş” sənə göz qoyur. Nəticə olaraq dövlət şiddətin barbarlıq sənəti olduğunu əsas gətirərək qeyri-fiziki yollardan istifadəni ön plana keçirir və sizlərə də hiss etdirmədən evinizin içinə qədər girir.

“Belə deyək: bir kvadrat, canlı, əla bir kvadrat xəyalınıza gətirin. Onun özünü, həyatını sizə danışmağı lazımdır. Kvadratın ağlına gələcək ən son şey onun 4 tərəfli olmasıdır: çünki bunu görə bilməz, bu onun üçün vərdiş halını almış, gündəlik bir şeydir.”

Romanın sonlarına doğru D-503’ün və digər vətəndaşların məcburi əməliyyatına – ‘beyin yuma’ -start verilir. Sistem fərdi öldürmür, onu əhliləşdirir. “1984”dəki kimi: “2 vur 2, 5dir” deyənə qədər səndən əl çəkmirlər. Fikirləşmə, çünki sənin əvəzinə bunu edənlər var (məs., bekar Elmlər Akademiya’sı), xəyal da qurma, çünki sənin xəyallarını yaradanlar da iş başındadırlar (məs., reklam agentlikləri).

1936cı ildə portuqal nevroloq Eqas Moniz ağır emosional problemləri olan xəstələri müalicə etmək üçün daha əvvəl praktikada olmamış bir üsuldan – frontal lobotomiyadan istifadə etdi. Frontal lobotomiya, frontal lobun ön hissəsinin təxmini 1/3 hissəsinin beyindən kəsilərək ayrıldığı cərrahi bir metoddur. Moniz uzunmüddətli təsirləri nəzərə almadan ağır şəkildə xəstə olanların problemlərində 35% irəliləyişin şahidi olmuşdu. Monizin uğurlu olması fikri əsas gətirilərək 1940 – 1950ci illərdə başqa heç bir müalicə metodu olmadığından dəlixanalara məhkum edilən 18000 problemli şəxsə frontal lobotomiya tətbiq edildi.

İlk əvvəl nevroloqlar qısa müddətdə arzuolunan nəticələr əldə etdiklərinə bildirsələr də, daha yaxşı nəzarət edilən uzun müddətli müşahidələr isə ortaya qarışıq nəticələr çıxartdı: bəzi xəstələr daha az təcavüzkar olsa da, digərlərində heç bir dəyişiklik görülmədi, bəzilərinin vəziyyəti isə daha da pisləşdi. Sosyo-emosional davranışları düzələn xəstələr də yeni sosial məsuliyyətlərə və şəraitə uyğun emosional reaksiyalar verməkdə ciddi problemlər yaşadılar.

50-lərin sonlarında frontal lobotomiyanın istifadəsini bitirən iki arqument peyda oldu: birincisi, tədqiqatların bu üsulla sosyo-emosional hisləri nizama salmağın heç bir faydası olmadığını vurğulaması; bu cür xəstəliklərin müalicəsində daha yaxşı nəticələrə imkan verən anti-psixotik dərmanların kəşfi.

***

Qəhrəmanımızın qorxusunu xatırlayın: kök altında mənfi 1. Elə bir şey ola bilərmi? Axı, qüdrətli ‘Tək Dövlət’ hər şeyin dəqiq və konkret olduğu qənaətinə çoxdan gəlmişdir. Yuxularına girən bu qorxulu kabus məktəb otaqlarında da onu tək buraxmamışdı; çünki rasionallıqdan uzaq, irrasional bir şeydən söhbət gedirdi…

“ I-330: Mənə ən sonuncu ədədi de!
D-503: Ən sonuncu? Ən sonuncu ədəd deyə bir şey yoxdur axı?!
I-330: Bəs sən hansı sonuncu inqilabdan danışırsan? Sonuncu deyə bir şey yoxdur, inqilablar sonsuzdur. ‘Sonuncu inqilab’ uşaqlar üçündür, uşaqlar sonsuzluqdan qorxarlar, uşaqların gecələri rahat yata bilmələri üçün lazım olan isə…”

“Modern times” (1936), Charlie Chaplin

Tənqidi müqəddimə və ya “paralel dünyalarda biz”

Müasir olmaq, Mark’sın sözlərilə “qatı olan hər şeyin buxarlaşıb yox olduğu bir kainatın bir parçası olmaq”dır. “Hər şey dağılır, mərkəz yerində qalmır”. Bu Marks’ın müasir burjua cəmiyyətini təsvirinin pik nöqtəsidir. “Müqəddəs olan hər şey dünyəviləşir və insanlar nəhayət ki, öz real tələbləri və digər insanlarla olan münasibətlərini nəzərə almağa məcburdurlar. İnsanlar bu müddət ərzində hər şeyi əridən bu periodun həm obyekti, həm də subyekti olduqlarını hiss etmirlərmi?”

*

Film başlayır. Ekranda saat. 6 tamam üçün 5 dəqiqə daha var. Bu, Dünyanın bir çox ölkələrində rəsmi iş vaxtının bitdiyinə işarədir. Ancaq “iş” təkcə bununla bitmir. Keçən dəqiqələrin yeknəsəqliyi keçən günlərin monotonluğuna eyham vurur. Bu həyata icbari gəlib, məcburi yaşayanlar sinfinin etiraz üçün “5 dəqiqə”lərdən daha çoxuna ehtiyacı var. Dəyişiklik etmək istəyənlər üçün düşüncə tərzinin rekonstruksiyası tələb olunur. Bu yenilənmə məsuliyyətini avtoritar öz üzərinə götürdüyü üçün (və ya kütlənin könüllü məhbusluğu) insanlar işin bitməsinə qalan o “5 dəqiqə”ni hələ çox dartacaqlar. Üzr istəyirəm, bu pessimizm deyil, reallıqdır!

“Zaman ən yaxşı yazardır. Hər zaman mükəmməl sonu yazar.”

Çarli Çaplin

Adını xatırlamadığım hansısa yazar zamanı “səfeh kral” adlandırmışdı. Yaşadığımız kainatda öz axarından kənara çıxmayan, istiqamətini dəyişməyən yeganə məfhum olan zaman (Eynşteyn’in nəzəriyyəsi də praktiki deyil), bəşər övladının primitivdən mürəkkəbə doğru gedən yolunda əsas müşahidəçisi olmaqla yanaşı, həm də ona diktə etmişdir. Əsrlər bir-birini əvəz etdikcə təbiəti öyrənməyə başlayan insanlar sadə əmək alətlərindən tutmuş kosmik fəzanı araşdırma qabiliyyətinə malik gəmilərin istehsalına qədər inkişaf etməyi bacarmışlar. İlk baxışdan hər şeyin yüksələn xətlə irəlilədiyinə inanmaq olar: saysız-hesabsız kəşflər, maariflənmə,  yeni ideyalar, qanunauyğunluqlar, bizi maraqlandıran suallara tapılan və “tapılmayan” cavablar. Lakin insanların ətrafı dərketmə xüsusiyyətinin səbəb olduğu yeni konfliktləri  və buradan doğulan nəticələri göz önünə gətirsək, vəziyyətin bir o qədər də yaxşı olmadığını sezmək mümkündür. O zaman ortaya belə bir sual çıxır: İnsanın tam halda potensialını göstərməyə imkan verməyən bu kənar təsirlər (və ya daxili illuziya) nədir?

Frankfurt məktəbinin üzvlərindən olan Maks Horkhaymer’ə görə ağlı hər cür metafizik istinaddan xilas edən Renesans dövrü, ağıldan istifadə edərək ona daha çox metafizika yükləmişdir. Yəni çarx tərsinə işləmişdir. Halbuki Renesans insanın ağlını işlətmədən düşdüyü vəziyyətdən ağlını işlədərək çıxdığı dövr idi. Buna qarşılıq olaraq, Yürgen Habermas və Antoni Giddens’in öndərliyindəki neo-modernistlər isə daha çox maariflənmə istəyirdilər. Onlara görə müasir dövrdə yeganə problem ağıl – məntiqin sonuna qədər istifadə edilməməsidir (sonlu olması şübhə doğursa da). Bir daha soruşulur, bizləri bu potensialdan məhrum edən nədir? Müxtəlif dövrlər üçün bunun səbəbi elmin cadugərlik, dinə uyuşmayan təlimlər (tonqalda yandırma), mentalitetə zidd düşüncələr, iqtidar əleyhinə fikirlər kimi qiymətləndirilməsi ola bilər. Və getdikcə üzə çıxmağa başlayan bu “çərçivələr” özünü müasir dövrümüzdə müxtəlif formalarda göstərir ki, bunu aşağıda qeyd etməyə çalışacam.

“İnsanlar xoşbəxtliyi tapmaq mübarizəsi verir. Bir sənaye və şəxsi təşəbbüsün hekayəsi.” 

1936cı il, amerikan istehsalı, romantik komediya janrında olan “Müasir zamanlar” filmi Çarli Çaplin’in son səssiz işi olmuşdu. Doğrudur,  Çaplin film üçün ssenari yazmış və artıq 10 il idi ki, kino sənayesinə səs effekti gətirilmişdi. Ancaq pantomim hərəkətlərlə hər növ izləyiciyə xitab edə biləcəyini deyən Çarli, 10 aylıq müddətdə 100 kilometrə yaxın neqativ istifadə edərək, filmi səssiz lentə almışdı. Filmin premyerasından sonra şiddətli etirazlarla üzləşən Çaplin, ölkədə kommunist propaqanda aparmaqda günahlandırıldı. ABŞ kinoteatrlarında (eləcə də Almaniya və İtaliya) yayımına qadağa qoyulan film, bir çox Avropa ölkələrində uğura nail ola bilmişdi. Buna baxmayaraq dövlətlə münasibətləri korlanan Çarli, İsveçrəyə mühacirət edir və ömrünün sonuna kimi burada qalır.

Qısaca filmin mövzusu barədə. Fabriklərin birində dəlicəsinə işləyən bir işçi (Ç.Ç.) mövcud şəraitə dözə bilmir və ağlını itirir; onu işdən azad edib (!) xəstəxanaya göndərirlər. Bədbəxt işçi bundan sonra qeyri-adi hadisələrlə üzləşir: əvvəlcə kommunist lider adı altında həbsə atılır, sonradan əfv fərmanı ilə azadlığa çıxır, yetim olan gənc bir qızla tanış olur, bundan sonra müxtəlif səbəblərə görə iki həbs daha, qızla birlikdə restorandakı iş və uzaqlaşma.

Bəs bu cür sadə süjet xəttinə malik bir film rəsmilərdə niyə bu qədər hiddətə səbəb olmuşdu?

Tərəflər arasında mübahisə fikirayrılığı olarkən yaşanır. Hər iki tərəf özünün tezisini digərinə qarşı anti-tezis kimi qoymaq istəyir. Ümumiyyətlə debatda ya qarşındakına öz konsepsiyanı təlqin etməklə, ya da qarşındakının konsepsiyasını çökdürməklə uğur qazanmaq olar. Müasir dövrün tezisi isə heç bir anti-tezisi qəbul etmədən (və ya anti-tezisin doğulmasına şərait yaratmadan) öz mövcudluğunu davam etdirir. Dərimizə qədər hopan bu fikirlər toplusunun uzunmüddətli olması nədən irəli gəlir?

II

“İncəsənət cəmiyyəti əks etdirən güzgü deyil, onu formaya salan çəkicdir.” Lev Trotski

Filmin ilk kadrından sonra ekranda sürü halında qoyunlar görünür. Ancaq içində biri var ki, o qara rənglidir. Rejissor sürüdən fərqlənən bu qoyunla filmdəki işçi (Ç.Ç.) obrazına işarə edir. İşçi kütləsi ilə sürü arasında aparılan bu cür analogiya (bəzən xalqa da aid edilir) ‘maarifə ehtiyacı olan potensial kütlə’ olması ilə əlaqələndirilə bilər. Antonio Qramşi’yə görə potensialı oyatmaqda əsas rol cəmiyyətin ziyalılarına düşür. Ona görə müasir ziyalılar təhsil və media kimi ideolojik silahlarla cəmiyyətin inşasına və hegemonyaya kömək edən idarəçi və tənzimləyicilərdir. Yəni ziyalı artıq öz funksiyasından yayınır, çünki ona yaramır, çünki artıq o bir metadır, qrup olaraq cəmiyyətdən uzaqlaşaraq “ənənəvi ziyalılar”a çevrilirlər. Ancaq digər tərəfdən hər bir sinfin öz daxilindən çıxara bildiyi “konstruktiv ziyalılar”ı da fərqləndirən Qramşi, onları sosial həyatı elmi qaydalara əsaslandıran qrup kimi deyil, həm də kütlənin ifadə edə bilmədiyi hiss və fikirləri mədəni yolla (məs. incəsənət) çatdıranlar kimi qiymətləndirirdi.

İşçilərin fəaliyyətini nəzarətdə saxlamaq üçün sahibkarın texnoloji yeniliklərdən istifadəsi müasir dövrdə iqtidarın yoxlama metodlarının üst hissəsində qərarlaşır*. Lakin idarəetmə sistemindəki fərq kimi təzyiq dərəcəsini göstərmək lazımdır. Mişel Fuko qeyd edir ki, artıq iqtidar əvvəlki kimi öldürərək deyil (quldarlıq dövründən başlayaraq; filmdə təzyiq kimi sözlü əmrləri qeyd etmək olar), fikirlərin diktəsilə idarəyə üstünlük verir və ya iqtidar insanların davranışlarını müəyyənləşdirməyə yönəlmiş davranışlar toplusudur.

Şübhəsiz bu idarəetmənin əsas vasitələrindən biri ‘intizam metodu’dur: ‘əhalinin biosiyasi təhlili’. Panoptikonizm tam şəkildə cəmiyyətə nüfuz edib ki, bunu filmdə sahibkarın nəhəng ekranda işçiləri izləyib irad bildirməsində də görmək mümkündür. İntizamla bağlı Fuko’nun yazdıqlarından: “…Pərakəndə atelyelərin getdikcə böyük manufaktura istehsalı, onların da iri fabriklərlə əvəzlənməsi, miqyas dəyişimindən çox həm də bir intizam genişlənməsidir. Fabrik açıq şəkildə qalaya, qapalı bir şəhərə bənzədilir; gözətçilər qapıları ancaq işçilər girərəkən açır və iş vaxtının başlamasına işarə olan zəng səsindən sonra qapılar istehsala bağlanılır; günün sonunda sahibkar açarı yenə gözətçilərə təqdim edir və eyni temp növbəti günlərdə də müşahidə olunur. Bu cür davranışların səbəbi istehsal vasitələri və alətləri qorumaq (hansıki xüsusi mülkiyyətdədir) və iş qüvvəsinə olan hökmranlığın (filmdə sahibkar sıxıntıdan puzzle oynasa da, o həm də işçilər üzərində avtoritar gücə malikdir) davam etdirilməsidir.”

Filmdə işçilərə qarşı olan münasibət sonrakı dövrlərdə X nəzəriyyəsi olaraq adlandırılmış, daha yumşaq münasibətlər ilə – Y ilə əvəzlənilməyə çalışılmışdır. Guya bu cür dəyişiklik işçi ilə sahibkar arasında olan uzaqlığı, işçinin istehsal etdiyi məhsula olan yadlaşmasını aradan qaldıracaq və  istehsalda artıma səbəb olacaqdır. Reallıq isə bu cür hərəkətlərin həmişəki kimi qarşılıqlı rifaha deyil, yalnız sahibkarı maraqlandıran mənfəətə hesablandığını göstərir. Bunu fransız filosof Lui Altüsser daha yaxşı izah etmişdi: “istehsal şərtlərinin yenidən istehsalı” və ya mövcud vəziyyəti mümkün qədər saxlamaq.

*

Fordizm, Henri Ford’un rəhbərlik etdiyi, “istehsal lenti”nin praktikaya cəlb edilməsi ilə yaranan istehsal sistemidir. “İstehsal lenti”ni bu filmdə də görə bilərik: işçilərin özlərinəməxsus əmək alətlərilə (mülkiyyət olaraq yox) xammaldan hazır məhsul hazırladıqları bu “yol” keçən əsrin ən çox istifadə edilən istehsal metodu olmuşdur.

1920ci illərin əvvəlində tətbiqinə başlanılmış bu metod, ustalıq dərəcəsi aşağı olan və ya tamamilə olmayan işçilərin əmələ gətirdiyi, kütləvi istehsal və kütləvi istehlaka əsaslanmış bir sistemdir. Hər bir işçi istehsal lentində çox kiçik bir işə cavabdehdir və bütünün (yəni istehsal olunan malın) nə olması barədə xəbərsizdir.

Antonio Qramşi tərəfindən amerikan industrial həyat tərzini bildirmək üçün işlədilmiş və daha sonralar ədəbiyyatda fordizm adlandırılmış bu termin, konsept olaraq kapitalist sistemin 2ci Dünya müharibəsi sonrası inkişafı ilə əlaqədar istifadə olunmuşdur.

Fordizmin xüsusiyyətlərinə daxildir:

–       İstehsalın standardlaşdırılması;

–       Avtomatizasiya vasitəsilə kütləvi istehsalın əldə edilməsi;

–       Sosial rifah dövlətinin nizamlayıcı və nəzaretedici rolu;

–       İstehsalda mərkəzi təşkilatlanma və teylorist metod anlayışı;

–       Kvalifikasiya dərəcəsi aşağı işçilərin böyükmiqyaslı fabriklərdə cəmlənməsi.

Dövrün avtomobil istehsalındakı effektivlik dərəcəsini qaldırmağa hesablanmış istehsal lenti metodu, çox keçmədi ki, manufaktura tipli bütün istehsal yerlərində istifadə olunmağa başlandı. Və metodun əsas prinsiplərinə görə istehsalda yalnız maşınlardan (‘əl’dən yox) istifadə edilməlidir. Xüsusi alətlərdən (məsələn, filmdə Çarli iki açardan istifadə edirdi) istifadə aşağı bilik tələb edir və eyni işi dəfələrlə görməyə imkan yaradır; misal üçün, iş müddətində yalnız boltları burmaq işçini həm fiziki həm də mental olaraq yorur ki, sonda katarsis baş verməsi qaçılmazdır, necəki kinoda da Çarli ağlını itirir. Mühim bir nailiyyət kimi çox vaxt bu metodla istehsalın, işçilərə istehsal edilən malları almağa çatacaq qədər əmək haqqı ilə təchiz etdiyi vurğulanır; bu cümlənin özü elə metodun altında yatan sirrin ifşasıdır, yəni hədəf kimi “kütləvi istehsal kütləvi istehlaka bərabər olmalıdır” seçilmişdir.

Bəs niyə olmur? Niyə kapitalizmin daxili ziddiyyətlərindən doğulan səbəblər “Böyük depressiya” (1929-33) kimi fövqəlbəşəri nəticələr yaradır? Cavab sadədir. Hər yeni kapitalist istehsal paradiqması özündən əvvəlki paradiqmanın böhranı nəticəsində əmələ gəlmişdir və özü də böhrana məhkumdur. Bu ‘tsiklik lənət’ qaçılmazdır.

Henri Ford, müəllifi olduğu yeni istehsal metodu ilə məhsul başına düşən xərci kifayət qədər azaltmağa nail olmuş, işçilərin əmək haqlarını qismən yüksətlmişdir ki, bu da işçilərə istehsal etdikləri maşınlardan özlərinin də ala biləcəyi bir şəraitin yaradılması demək idi. Ancaq işçilərə qarşı qeyri-insani davranış (onlar robot və ya maşın deyil), sosial qeyri-bərabərlik, mədəni və ekoloji problemlərin ortaya çıxması, həddən artıq kütləvi istehlak malları ilə bazarın şişməsi və qlobalizasiya adı altında yeni kapital mənbələrinin fəth olunması, sonrasında gələn modern müstəmləkə rejimləri və onun yaratdığı problemlər Fordizmin – “amerikan effektivliyi” adının üstündən xətt çəkdi.

*

Requlativ nəzəriyyənin (Regulation school) yaradıcıları siyasi iqtisadın tarixi dəyişkənliyini iki konsepsiya üzərində müzakirə edirlər: “akkumilyasiya rejimi” (AR) və “requlasiya forması” (RF). AR vasitəsilə iqtisadiyyatda istehsal, bölgü, mübadilə, istehlak, kapital genişlənməsi kimi sahələrə baxılır. RF isə institutsional qanunlar, normalar, dövlət idarəçiliyini, eləcə də pul və rəqabət formalarını ehtiva edir və birincinin (AR) praktikaya cəlbində əsas rol oynayır. İki qütb arasındakı qarşılıqlı anlaşmazlıq böhrana gətirib çıxarır ki, bu da Marks’ın da istehsal əlaqələrində və güclər arasındakı ziddiyətləri açıq şəkildə göstərdiyi fəlsəfəyə – dialektik materiyalizmə tam uyğun gəlir.

Fərqi yoxdur, təsirlər endogendir yoxsa ekzogen, sistem böhran anını yaşayacaqdır. İstər bu böhran dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə dərəcəsilə (RF) bağlı olsun (1929cu ildə bazarın “görünməz əl” tənzimləyicisi ‘görünmədiyi’ üçün başıboş rəqabət nəticəsində 4 illik ağır həyat başlamışdı), istərsə də uzunmüddətli böyümədə (!) institutsional pillələrdə dəyişikliklə (AR; 1929da kütləvi istehsalın qarşılayacaq tələb olmamışdı), hər iki halda əziyyət çəkən yalnız aşağı təbəqələrdir.

III

“İnsan zehni maddi dünyanı əks etdirməklə yanaşı, həm də onu dəyişdirə bilər.”

Vladimir Lenin

İki “eyni” arasında baş verən konfliktlərə səbəb nədir? Mişel Fuko bu cür halların əsasən ierarxik intizam metodunun işlədiyi sistemlərdə (məsələn, fabriklər; bura ordu və həbsxananı da əlavə etmək olar) müşahidə olunduğunu qeyd edirdi. Filmdə də bunun şahidi oluruq: iki işçi, proletarın iki nümayəndəsi, bir-birlərinə dəstək yerinə, qarşılıqlı münaqişəyə girişirlər. Kommunist Manifest’ə diqqət edək: “…Proletarların, bir sinif və beləcə siyasi partiya olaraq təşkilatlanmaları, davamlı olaraq işçilərin öz aralarındakı rəqabətə görə alt-üst olur. Ancaq daha böyük, daha sağlam və daha güclü olaraq təkrar ayağa qalxır…”

Əslində səbəb ‘rəqabət’ adı altında məhdudlaşdırılmamalıdır. İşçinin sahibkar üçün izafi dəyər yaratdığı əlavə saatlardan yaranan mental yüklənmə sonda bir katarsisə yol açır. Gün ərzində işə yanaşma formaları, sürətləri, həvəsləri ilə başlayan ağır dəqiqələr və bu dəqiqələri müşahidə edən sonsuz müşahidə qorxusu. Son rəsim isə hamımıza tanışdır: saat 5-6 sonrası işdən metroya axışan yorğun və  əsəbi kütlə. Vim Venders’in “Berlin üzərində səma” (1987) filmində bir hissə var ki, bunu daha yaxşı ifadə edir; iqtisadi determinizm ortadan qaldırılmadıqca bu cür səhnələr hələ çox yaşanılacaq.

İşçiləri “düşünən” sahibkar nahar fasiləsini azaltmaq üçün onlara “Bellows” yedirtmə maşınını təqdim edir. Artıq onlar yeməyə daha az, işləməyə daha çox vaxt ayıra biləcəklər. Yeni texnoloji avadanlıqların istehsala tətbiqi mövcud istehsal xərclərinin azaldılması məqsədini güdür. Bu məqsəd özünü bəzən işçilərə daha az əmək haqqında və ya onların istismarı və ixtisarında da göstərir. Sahibkar qarşısında duran bu cür dilemma kapitalizmin həlli mümkünsüz cəhətidir. Maks Veber’in bürokratik təşkilatlara ünvanladığı “güc sistemin özündədir” deyimini kapitalizm üçün “istismar kapitalizmin təbiətində var” kimi dəyişmək də olar.

*

Burjuadan reformizmə töhfə: “işçilərə  qarşı informal münasibətlər”

“Hausorn effekti” (“Hawthorne”) 1927 – 1932 illərində, bir qrup amerikalı psixoloqun Western Elektrik Şirkətində həyata keçirdikləri və işçilərin “fərd olaraq dərki”nin mütləq olduğunu göstərən təcrübələr toplusuna verilən addır. Termini qrup psixologiyasına aid etmək olar.

Məqsəd iş yerindəki işıqlanma ilə işçilərin məhsuldarlığı arasındakı mütənasibliyi araşdırmaq idi. Təcrübə müddətində, əvvəl, həm işıqlanmanın artırıldığı həm də sabit qaldığı işçi qruplarının məhsuldarlıq dərəcələrində artım müşahidə olunmuşdur. Daha sonra işıqlanmanın azaldılmasına baxmayaraq hər iki qrupda məhsuldarlıq yenə da yuxarı qalxırdı. Şəraitin nisbi dəyişdirilməsinin nəticəyə təsiri olmadığını görən psixoloqlar, bu barədə işçilərlə görüşmüş və səbəbi aydınlaşdırmağa çalışmışlar. İşçilər isə ‘elm adamlarının onlarla maraqlanmasından duyduqları məmnuniyyət hissi’ni  dilə gətirmişlər.

Bu effekt, işçilərin iqtisadi insan (homo economicus) olmadıqlarını, təkcə maaş və uyğun iş şəraitini deyil, həm də onlara qarşı insani münasibətlərə ehtiyacları olduğunu sübut etdi. İşçilərə göstərilən qayğı daha çox məhsuldarlıq artımı deməkdir.

Və təbii ki, sahibkarlar bu haldan maksimum yararlanmağa çalışır və “beyinpiyləmə” əməliyyatına start verirlər. Bunun üçün metodlar müxtəlif olsa da, nəticə dəyişməz olaraq qalır: “passiv inqilab”.

“Burjua rejimində fəal iş qüvvəsi, yığılmış iş qüvvəsini artırmaqdan başqa bir şey deyil. Kommunist cəmiyyətdə isə yığılmış işgücü, işçinin özünüinkişaf, zənginləşdirmə və genişləndirmə vasitəsindən başqa bir şey deyil. Burjua cəmiyyətində keçmiş bu günə hökm etdiyi halda, kommunist cəmiyyətdə bu gün keçmişə hökmrandır. Burjua cəmiyyətində yaşayan fərd asılı və şəxsi (şəxs olaraq tamamlanma) olmadığı halda, sərmaye qeyri-asılı və şəxsidir. Və bu vəziyyətin aradan qaldırılması burjuaziya tərəfindən fərdiyyətçiliyin və azadlığın aradan qaldırılması kimi qiymətləndirilir! Və haqlıdırlar. Şübhəsiz, məqsəd, burjua fərdiyyətçiliyinin, burjua şəxsiyyətinin, burjua azadlığının ortadan qaldırılmasıdır.”

İşçi (Ç.Ç.) gərgin iş qrafikasına tab gətirmir və bu özünü onun irrasional hərəkətlərində göstərir. Bunu həm də ‘şüursuz’ fərdi qiyam kimi də qiymətləndirmək olar. ‘Şüursuz’, çünki ‘ağıl’ istehsalı dayandırılmış vəziyyətdədir, çünki bu, sistemə qarşı cinayətdir. Abstrakt rasionalizmdən doğulan bürokratik təşkilatlar insanları “dəmir qəfəs”ə salmışdır. Modernizm hər şeyə qarşı bir etiraz, qayda və qanunları aşan bir hərəkat kimi gözlənilirdi. Vaxt keçdikcə, yeni şəraitə uyğunlaşan cəmiyyət, azad iradədən bürokratiyaya, rasionalizmindən iqtidara, azadlıqdan ‘dəmir qəfəs’ə, insanlıqdan maşınlara doğru sürüşməyə başladı.

Maks Veber, müasirliyi (mondernizmi) maşınların intellekti ilə bağlayır və bunun, dəyərlərin rasional məqsədinin əvəzi olduğunu vurğulayır. Müasir dünya artıq bir obrazdır. Hər şey korrupsiyaya uğramışdır, hər şeyin surəti var, hər kəsin yeri müəyyənləşdirilmişdir. Kapitalist və bürokratik sistemin bu qatı idarəçiliyi son kömür parçasının yanıb bitməsinə qədər davam edəcəyə bənzəyir. Çünki çarx tərsinə işləyir; insanlar iqtisadiyyatı təyin etməli olduqları halda, iqtisadiyyatın yaratdığı şərait onları formalaşdırır.

Əlavə olaraq müasir dünya qəfəs olmaqdan savayı, içinə sığışdırdığı insanlar da o qəfəsin tillərini əmələ gətirir (Pink Floyd’un “Another brick in the wall” mahnısını xatırlayın): bizlər artıq ruhu, qəlbi, cinsi ya da şəxsiyyəti olmayan varlıqlarıq. Eynilə modernizmin futurist formalarında (Terri Qilyam’ın “Braziliya” (1985) filmini xatırlayın) olduğu kimi, burada da subyekt olaraq müasir insan əriyib yox olmuşdur. Ətrafınıza diqqətlə baxın, yoxsa xaosu hiss etmirsiniz?!

İşçinin düşdüyü həbsdə divardan asdığı şəkilə diqqət yetirmək lazımdır: 16cı ABŞ prezidenti Avraam Linkoln. 1859cu ildə Virciniya ştatında Con Braun’un başçılığı ilə köləliyin ləğv edilməsi uğrunda üsyan başladı. ABŞ-da 1861-1865-ci illəri əhatə edən vətəndaş müharibəsi başa çatdıqdan sonra hüquqi cəhətdən köləlik ləğv edildi. Bu tarixi hadisənin reallaşmasında Linkoln’un böyük rolu olmuşdur. Artıq köləlik təzyiqlə deyil, kütlə tərəfindən qəbul olunmuş “yuxarıların demokratiya”sı ilə əldə edilməyə başlanıldı: ‘müasir kölə konsepti’.

Filmdəki qız obrazı bizə amerikan yazar Teoder Drayzer’in “Kerri bacı” və “Cenni Herhardt” adlı əsərlərindəki baş surətləri xatırladır. Səfil bir həyat yaşayan bu gənc qızın işçi (Ç.Ç.) ilə görüşündən sonra taleyindəki dəyişilmələr bəzən siniflərarası uçuruma daha yaxşı eyham vurur. Yadınızdadırsa, bir səhnədə supermarketə gözətçi təyin olunan işçi (Ç.Ç.), qızı da içəri alır və qız orda özünü ağ rəngli paltoda göstərir. Bu hərəkəti nisbi snobizm kimi qiymətləndirmək olar: ‘burjua dəyərləri’nin ortaq dəyərlərə çevrilməsi. Paltonun altındakı cırıq-cındır paltarlar isə burjuanın daxili üzünün göstəricisidir; və ya yəni mənəvi cəhətdən kasad olan insanlar bunu pulla örtməyə çalışırlar. Artıq burada palto adi geyimdən çıxır, cəmiyyətdə bir indikator halına düşür. Təbii ki, bu müasir burjua toplumunun aşağıdakılara sırıdığı ‘fiktiv’ dəyərlərdir, hansıki insanlar dəlicəsinə bunun uğrunda mübarizə aparırlar.

Əslində vəziyyətin bu halı almasının səbəblərini Antonio Qramşi özünün “hegemoniya” konseptində açıqlamışdı. Onun fikrincə kapitalizm şiddət, siyasi və iqtisadi zor yolu ilə ideyil, eyni zamanda ideolojik olaraq burjua dəyərlərinin hər kəsin ortaq düşüncəsi olduğu hakim bir mədəniyyət ilə də idarə edilirdi. Beləcə bir uzlaşma mədəniyyəti peyda olur ; işçi sinfindəki insanlar buna qarşı çıxmaq əvəzinə, status-kvonu saxlayır və öz yaxşılıqlarını burjuanın yaxşılığı ilə uyğunlaşdırmağa başlayır.
Buna görə də, işçi sinfinin öz mədəniyyətini qurma ehtiyacı vardır. Normal dəyərlər deyə görünən illüziya yıxılacaq, ziyalılar proletar məsələsinə diqqət verəcəkdir.

Lenin’ə görə mədəniyyət siyasi məqsədlərə xidmət edən köməkçi vasitə idi, ancaq Qramşi üçün iqtidarın təməli idi və ilk olaraq mədəni suverenlik əldə edilməli idi. Müasir şəraitdə qalib gəlmək istəyən sinif, intellektual və əxlaqi öndərliyi ələ almalı, dar çərçivəli iqtisadi mənfəətin uzağını görməlidir. Qramşi bütün bu ‘sirk’ üçün Corc Sorel’dən götürdüyü bir termini istifadə edirdi: ‘tarixi blok’. Bu blok müəyyən bir şərait üçün lehinəliyin fundamentini təşkil edir. Təzyiq edən sinif, müxtəlif tipli qurumlar, sosial əlaqələr və düşüncələr yolu ilə hökmranlığını (hegemoniyanı) yenidən və yenidən istehsal edir.

‘Hegemoniya’nın əsas nəticəsi nəticəsi kimi total savadsızlığın yayılmasını göstərmək olar. İnsanlar nə qədər TV verilişlərdəki ‘toy abu-havası’nı həyatlarının rəngarəngliyi kimi qiymətləndirəcək və statistikanı inkişaf meyarı kimi qavrayacaqsa, “tavan”ın çökməsi bir o qədər ləngiyəcəkdir. Və ya şüurlu hərəkə(a)t kitab istehlakından da asılıdır.

Bəzi təcrübi filmlər istisna olmaqla “Modern times”, danışıqların ara yazıları ilə verildiyi son uzun metrajlı film olaraq tarixə keçmişdir. Filmin sonunda Çarli Çaplin’in “gülümsə, ümidini itirmə, bacaracağıq!” cümləsi ara yazı ilə verilmiş son replika kimi yadda qalır.

***

Bu arada, yaddan çıxmamış, Çaplin dahidir…

Ölü şairlər danışır: “Carpe diem!”

Gözlərini bağla, dərindən nəfəs al və saxla…

Anı yaşamaq mümkünmü?

Latıncadan “carpe diem” adlandırılan və ilk dəfə yunanlı Horatius’un öz şeirində məşhurlaşdırdığı aforizm: “anı yaşa” ifadəsi.

Anı o zaman yaşayarsan ki, ondan həqiqətən həzz alırsan. İndiki dövrdə isə istədiyindən həzz almaq müşkül məsələyə çevrilib. Bəlkə də nə istədiyini bilmirsən?! Sevimli rejissorum Vudi Allen yada düşür: “Bu dünyada nəyi sevdimsə, ya əxlaqsız, ya sağlamlığa ziyan, ya da qanuna zidd oldu.”

Barəsində qısa şərh vermək istədiyim film də məhz həyata bu perspektivdən yanaşmağa çalışan uşaqların məktəbdəki müti sistemə qarşı “səlib yürüşü”dür. “Dead poets society” (1989) filmində həyata baxışları hələ  təzə formalaşan bir qrup məktəblinin yeni ədəbiyyat müəllimləri ilə olan qeyri-adi münasibətləri və bunun həyatlarına təsiri əks olunur. Kino vahid sujet xəttinə malik, adi amerikan kollec filmlərini xatırlatsa da, təkcə Robin Uilyams’a görə belə baxıla bilər; elə sonradan istedadlı aktyorlara çevriləcək olan gənclər də (əsas Ethan Hawke) pis təsir bağışlamırlar. Məktəbdəki mövcud sistemə qarşı radikal mövqe tutmağa çalışan şagirdlərə ədəbiyyat müəlliminin – Con Kitinqin özünəməxsus fikirləri də dəstək rolunu oynayır. Onun şagirdlərə məsləhəti özləri üçün qəliblikdən uzaq, sərbəst hərəkət edib qərar verə biləcəkləri dünya yaratmalarıdır. Filmdə azad qərar qəbuluna dair təsvirlər görmək mümkündür; daha doğrusu uşaqların özqərardan kənarda qalması, əvəzinə valideynlərin “onlar üçün yaxşı”nı seçməsi. Ailədə valideynlərin, məktəbdə müəllimlərin təzyiqi: “Hər şey uşaqlarımızın yaxşılığı üçün!” devizi; sonrasındakı səhnələrdə isə intiharın istənilən növünü görə bilərsiniz…sev

Avtoritar anlayışı hər yerdə var və buna uyğun Mişel Fuko da nəsə demişdi: “Harada iqtidar varsa, orada iqtidara qarşı müqavimət də var.” Qəhrəmanlarımızın bu müqavimətə nə dərəcədə nail olduqlarını isə filmə baxdıqdan sonra qiymətləndirə bilərsiniz…

Kinoya baxmağınız vaxt itkisi olmayacaq. Şairlər Uolt Uitman və Uilyam Şekspir’in xatırlanması da ədəbiyyat həvəskarları üçün cəlbedici ola bilər. Elə həmin şairlərin qələmindən çıxmış bir neçə yazı nümunəsi ilə yazını bitirək…

Əvvəlcə Uolt Uitman (amerikan, 1819-1892); ingiliscədən tərcümə – Noir.

İndi… Həyat dolu, gözlər önündə, məqsədli…
Ştatların səksən üçüncü yaşında qırx yaşındakı mən.
Kim bilir, bir əsr, yoxsa yüzlərlə əsr sonra var olacaq birini
Səni axtarmaq üçün həyat qazanacaq sətirlər…
Sən bunları oxuyanda, görünən mən
Güman ki, qeyb olaram görünməzliyimdə…
Onda var olacaq tək biri varsa, sənsən o
Görünən, məqsədli biri
Şeirlərimi dərk edib məni axtarmaq üçün yola çıxan sən.
Sən..İndi səninlə olsam, yoldaşın olsam necə xoşbəxt olacağının xəyallarıyla birgə.
Əmin ol, məhz əmin ol ki, səninlə idim o şeirləri yazanda.
Amma indi..İndi çox da güvənmə yanında olduğum xəyallarına…

İndi isə Uilyam Şekspir (ingilis, 1564-1616)

İnsanlar qorxurlar…
İnsanların çoxu itirməkdən qorxduğu üçün, sevməkdən qorxur.
Sevilməkdən qorxur, özünü sevilməyə layiq görmədiyi üçün.
Düşünməkdən qorxur, məsuliyyət gətirdiyi üçün.
Danışmaqdan qorxur, tənqiddən qorxduğu üçün.
Hisslərini ifadə etməkdən qorxur, rədd edilməkdən qorxduğu üçün.
Qocalmaqdan qorxur, gəncliyinin dəyərini bilmədiyi üçün.
Unudulmaqdan qorxur, dünyaya yaxşı bir şey vermədiyi üçün.
Və ölməkdən qorxur, əslində yaşamağı bacarmadığı üçün…

***

Yağışı sevdiyini deyirsən,
Ancaq yağanda çətirin altında gizlənirsən
Günəşi sevdiyini deyirsən,
Amma çıxanda kölgəyə can atırsan
Küləyi sevdiyini deyirsən,
Amma əsəndə pəncərəni bağlayırsan
Elə bundan qorxuram,
Məni də sevdiyini deyirsən…

***

Heyf! Həm sona qədər özünü məhv edirsən
Həm könlün cəhd etmir kimisə sevməyə
Bilirsən saymaqla bitməz sevənlər səni
Amma bəlli ki, sən sevmirsən heç kimi
Öldürən bir nifrətdir qəlbindəki şeytan
Vecimə də deyil özünə qəbir qazsan…

Və gözlərini açırsan, dəyişən heç bir şey yox, sadəcə anı yaşadın..

P.S. Dəftər üzərinə yazılmış “seize the day” ifadəsindən yola çıxaraq:

Look, if you had one shot, or one opportunity
To seize everything you ever wanted, one moment
Would you capture it or just let it slip?

“In the name of the father” (1993), Jim Sheridan

“Bir dövlət üçün, şərəfli insanların saxlaya bilmədikləri fərqli baxışlarına görə cinayətkarlar kimi sürgünə göndərilməsi qədər böyük bir bədbəxtlik ola bilər mi? Heç bir cinayət və pislik etməmiş, sadəcə maariflənmiş insanların düşmən kimi görülməsi və öldürülməsi; dar ağacının, pislik edənlərin dəhşətinin, avtoritar tərəfindən xalqa iltifat və ləyaqət kimi sərgiləndiyi vəziyyətdən daha pis nə ola bilər ki?”

“Teolojik-Siyasi traktat”, Benedikt Spinoza

“In the name of the father” filmi Deniel-Dey Luisin rejissorla ikinci işidir. Bu filmdən əvvəl o, Cim Şeridan ilə birgə “My left foot” adlı kinoda da birgə çalışmışdılar. Hər iki filmdə də “aktyor” sözünün hansı mənaya gəldiyini Deniel çox gözəl sübuta yetirib, xüsusilə ikincidə. Bu dəfə haqqında və ətrafında yazmağı planlaşdırdığım film, 1993cü ildə çəkilib və real hadisələrə əsaslanan bioqrafik mahiyyət daşıyır. “Gildford 4lüsü” adlanan irlandiyalı sadə vətəndaşların yanlışlıqla 1975 və 76cı illərdə İngiltərə məhkəməsində hökmə məhkum olması ilə bağlı hadisələri özündə əks etdirən film, yalnız insanlıq dramını deyil, həm də hakimiyyətin “səlahiyyət” sözünü necə təhrif etməsini əks etdirir.

IRA partizan təşkilatı 1969cu ildən fəaliyyətə başlamış, əsasını İrlandiya ordusunun həm ideologiya həm də zülmə qarşı münasibətlərindəki fərqli baxışları ilə diqqət çəkən bir qrup təşkil etmişdir. Məqsədləri Şimali İrlandiyanı Birləşmiş Krallıqdan ayıraraq İrlandiya torpaqlarının sosialist mühit altında  birləşdirilməsi və ingilislərin o günə qədər onlara qarşı bəslədikləri “aşağılar” stereotipini dağıtmaq, hüquqlarını tələb etmək (güclərini göstərmək, haqlı olaraq) idi. 10000 çox üzvü olmuş təşkilatın formal olaraq buraxılması 1997ci ilə təsadüf edir. 2005də isə əldə olan bütün silahların məhv edildiyini elan etmişdilər.

IRA təşkilatının təşkil etdiyi hücumlardan biri 1975in oktyabrında, İngiltərədə yerləşən Gildford pivəxanasına olmuşdu. 4 əsgər və 1 sıravi vətəndaşın həlak olduğu partlayışda, təqsirkarların tutulması mümkün olmamışdı. Və film üçün ssenarinin başladığı o an. Cerard və digər 3 dostunun (2si oğlan, 1i qız) nəzarətə alınması, sorğulanması, məhkəmə prosesləri, hökmlər, qərarlar, həyatların puç olması. Karol adlı qız 17 il, Cerard və Pol 21, Patrik isə 25 il azadlıqdan məhrum edilir, sübut göstərilmədən. Sonrasında məsələyə haqq qazandırmaq cəhdləri vəziyyəti daha da ağırlaşdırır: evlərdə axtarışlar, qohumların da bombalı hücumda köməkçi olması kimi əsassız variantlar ortaya atılır. Cerardın atasının tutulması və həbsxanada vəfatına cavabdeh axtarılır, tapanın üstündə mütləq böyük “A” hərfi görəcəyik (özperspektiv). Bayaq qeyd etdiyim “səlahiyyət” anlayışı burada yerini “məsuliyyət”ə buraxır.

***

“If you can’t say “Fuck”, you can’t say “Fuck the government.”

Lenny Bruce

Britaniyalı filosof Ceremi Bentam müasir utilitarianizm nəzəriyyəsinin yaradıcısı kimi tanınmışdır. Liberalizm və insan hüquqlarının inkişafında müstəsna əməyə malik olmuşdur. Onun dəstəklədiyi məqamlara fərdi və iqtisadi azadlıq, dövlət və kilsənin ayrılması, azad ifadə (və ya söz azadlığı), qadınlar üçün də bərabərhüquqlu olma, boşanma hüququ və eləcə də homoseksual davranışlara tolerant münasibət də var. Həmçinin o, ilk heyvan haqları müdafiəçisi kimi tanınır. Bəşəriyyətin məmnuniyyət (14 pleasures) və ağrı (12 pains) çərçivəsində ikili yaşam tərzinə düçar olduğunu demiş ateist Bentam, 84 yaşında vəfat etmişdir; özündən sonrakı siyasi nəzəriyyəçilərə və utopik sosialistlərə ilham mənbəyi olmuşdur.

Ceremi Bentamın “Panoptikon” adlı konsepsiyasında yaratdığı həbsxana sistemi artıq təkcə həbslərdə deyil, gündəlik həyatımızın hər dəqiqəsində görünə bilər (not physically). Dövlətin kütləni idarə etmək üçün zamanın tələblərinə uyğun olaraq dəyişən istifadə mexanizmidir panoptikon. Dost-tanışla etdiyimiz söhbətin haradasa dinlənilə biləcəyi və ya həyatımızın növbəti günlərinə necə təsir edəcəyi barədə düşünmədiyimiz anlar nadir tapıntılardır. Bu artıq mövcud panoptikon formasının texnologiya ilə uyğunlaşmasıdır ki, bu nöqtəyə də toxunacağıq, amma əvvəlcə XVIII əsrə qayıdırıq.

1785ci ildə Bentam, layihə şəklinə saldığı konsepsiyasını yeni bir inşa modeli kimi təqdim etmişdi. Məqsəd məhbusların izlənilməsini rahatlaşdırmaq idi. Filosof bu fikri, bir yerdə yaşayan çox sayda insan arasında baş verə biləcək münaqişələrin nizamlanması üçün qardaşı Samuelin ilk dəfə düşündüyü Parisdəki bir hərbi məktəbin planından almışdır. “Pan” – “bütün”, “opticon” – “müşahidə etmək” mənasına gələn bu model, bir neçə mərtəbəli və tək hücrələrdən ibarət böyük bir həbsxana binası olmalı idi.

Binanın dairəvi formadakı konstruksiyası, mərkəzdə müşahidəçi üçün əla görünüş sahəsi yaradır ki, bu da məhbusların izlənildiyi hissindən yaxa qurtarmamasına hesablanmış uğurlu bir variantdır. Növbətçilərin hər bir hücrəyə, hansıki gizlənmə yeri yoxdur, işıq salaraq məhbusları daimi nəzarətdə saxlaması, qarşıdakıları rasional davranaraq (hər hansı yanlış hərəkət nəticədə cəza yaradırsa) məhkumluq müddətini mütləq şəkildə çəkməyə vadar edir. Bentam özü panoptikonu “bir üst ağlın, gücü əldə etməsinin yeni bir modeli” olaraq tanıtmışdır.

Əvvəla bütün həbsxana yaşadığınız ölkə, məhkumlar əhali, nəzarətçilər isə dövlət aparatları – hakimiyyət mexanizmləridir. Rəhbərliyin, cəmiyyətin toplu halda idarəsini asanlaşdıracaq vasitələrə ehtiyacı var, ən azından potensial etiraz qığılcımlarını söndürmək üçün, xoşbəxtlik olan yerdə kim narazıçılıq edə bilər ki?! Nəticədə qarşılıqlı inam azlığı tərəflərdən birinin, təbii ki dövlətin, sakinləri müşahidəyə cəlb etməyə məcbur edir. Sözlər arasındakı fərqi mütləq şəkildə vurğulamalıyam: “müşahidə” ilkindir, hərəkətin davamı “nəzarət”dir. Nəticədə insanlar arasında soyuqqanlılıq və şüurlu şəkildə özünü göstərən fərdləşmə prosesi başlayır. Bu individuallaşma nə Bakunin və Ştirnerin anarxist fərdiyyətçiliyi, nə də Ayn Rand’ın liberal fərdi obrazıdır. Fikrimcə məsələyə daha uyğun olanı özünəqapanmaya yaxın olan variant: sosial ekzistensializmdir. Digər adı ilə yadlaşma. Öz növbəsində bu da əhali arasında “atomlaşma”ya səbəb olur. Artıq cəmiyyətdə mizantropiya (insan sevməmə) səviyyəsi get-gedə artır ki, bunun da fəsadları adi yol ilə gedərkən belə görünə bilir.

Yadınızdadırsa mexanizmin işləmə prinsipini “məhkum görünür, amma görmür” üzərində qurmuşduq. Hakimiyyətin siyasi texnoloji növü olan panoptikon mövcud ierarxik strukturların təşkilatı və nəzarətini həyata keçirmək üçün əvəzsizdir: hərb, məktəb, xəstəxana, zavodlar bu əsasda işləyir. İqtidar artıq metaforalarla göstərilə bilməz. Metafora metafiziki dünyaya aiddir, ancaq indi (iqtidar) maddiləşib. Və kütlə üzərindəki müşahidənin onlar üçün qorxuya çevrilməsi, kütlənin hər hansı sosial-siyasi hərəkatlara təşqivinin üstündən xətt çəkir. Artıq atacağın hər bir addım Paskalın şeytanı tərəfindən bilinir. Özünü qoru! Çünki “Böyük Qardaş” səni izləyir…

İndi isə qısa olaraq panoptikonun uyğunlaşma xarakteristikası haqda: Super Panoptikon. Konsepsiyanın işlənib hazırlanması amerikalı professor Mark Poster’ə aiddir. Marka görə müasir dövrdə “iqtidarın gözü” bu günün “kommunikasiya vasitələri”dir. Telefonların bu məsələdəki yerini bilməyən yoxdur. İnternet sferasının mövcud siyasi balansları necə dəyişdirə biləcəyinin (facebook inqilabları) də şahidi olmuşuq. Ancaq bu proses təktərəfli getmir. Təbii ki, dövlətin də sizin üstünüzdə gözü var. İnternetdə çap etdiyiniz hər hansı yazıdan 1 saat sonra özünüzü hansısa hücrədə tapmaq ehtimalınız böyükdür. Hər kəs Julian Assanj ola bilər (!).