“Alplar” (2011), Yorqos Lantimos

Fransız psixoanalitik Jak Lakan‘ın ‘ayna mərhələsi’ (‘stade du miroir’) adlı konseptual baxışı insanın subyektivləşməsinin ilkin mərhələsi kimi nəzərdən keçirilir. Bu fikrə görə 6 aydan yaşlı olan körpələr güzgüdə əkslərini görür və öz simvolik mövcudluqlarının fərqinə varırlar. Şüur inkişafı baxımından geri qalması normal olan uşaqların bu yaşda özlərini dərketməsinin qeyri-mümkün olduğunu bildirən digər elm adamlarının fikrincə bu proses üçün uşaq ən azı 15 ya da 18 aylıq olmalıdır. Jak Lakan sonradan ‘ayna mərhələsi’ni təkcə körpənin həyatı üçün deyil, eləcə də hər bir fərdin subyekt kimi daimi strukturunun başa düşülməsində önəmli bir yerə qoymuşdu.

Freyd‘ə tənqidindəki yazılarında ‘ayna mərhələsi’ni eqonun fundamental başlanğıcı hesab edən Lakan, aynadakı əksin ‘başqa’laşmasını, ‘obyekt’ləşməsini qeyd edir. Zatən Lakan üçün ‘baxış’ın obyektivləşdirmə funksiyasını yerinə yetirdiyini bilirik. Bu proses individuallığın yaranmasına və fərdin sosial və linqvistiv çərçivələr daxilində cəmiyyətə inteqrasiyasına şərait yaradır.

Primitiv olaraq bu mərhələ bədənimizi ‘Mən’ və ‘Başqa’ adlandırılacaq ikiliyə məruz qoyur.  Güzgüdə gördüyümüz həmin ‘Başqa’, sosiuma qarışır. Deməli biz həmin o ‘Başqa’ timsalında insanlarla əlaqə saxlayırıq. Bu ikiləşməni qeyri-realın (‘Başqa’, proyeksiya, əks) real (‘Mən’) üzərindəki hakimiyyəti kimi də dəyərləndirmək olar.

Çox vaxt poeziyanın elmi-nəzərini qabaqladığının yunan mifologiyalarından şahidi olmuşuq. Və mənə görə Lakan’ın doğuluşundan onillər öncə həmvətəni, şair Artur Rembo psixoanalitikin bu konsepsiyasını, fərqində belə olmadan bir cümlədə ifadə edə bilmişdi: “Mən bir başqadır” (“I is another”). Təbii ki, postmodernizm fonunda cümlənin müxtəlif cür interpretasiyanı verə bilərik. Fikrimcə “Mən bir başqadır”, mənim ‘Başqa’ya olan simpatiyamı bildirir. Həmin o ‘Başqa’ olaraq yaşamaq istəyi müasir insanın ən ciddi porblemlərindən biridir. Bu həm də başqasının, məsələn, qonşunuzun yerində olmaq ehtiyacı hiss etdiyinizdə yaranır. Yəni qarşınızdakı şəxsin bütün xüsusiyyətlərini (burada temperament deyil, şərait olaraq xüsusiyyətlər nəzərdə tutulur) birləşdirərək özünüzü onun yerində görmək. Düşünmək olar ki, “kaş sənin (və ya onun) yerində olaydım” tipli şikayət motivli cümlələr, məhz arxa plana atılmış ‘Mən’, arzuolunan ‘Başqa’ və modern sistemin fərdi yadlaşdırma ilə bükməsindən qaynaqlanır. Həyatı isə toxunulmaz hesab etdiyimiz qeyri-reallıqların arxasınca qaçarkən sürüşüb yıxıldıqda görürük…

***

2011-ci il Venesiya kinofestivalı, ‘ən yaxşı ssenari’ nominasiyasında qalib olmuş “Alplar” filmi, ondan 2 il əvvəlki “Köpək dişi” filmilə distopik kontekstə yeni baxış sərgiləyən yunanlı rejissor Yorqos Lantimos’un barəsində çox şey deyilib-yazılmalı olan digər bir ekran əsəridir. Hər iki filmin eyni interpretasiyada olduğunu düşünmək, bəlkə də onların oxşar kinotexnika vasitəsilə ərsəyə gəlməsindən doğulan yanlış fikirdir. Bu barədə rejissorun özü nə deyir: “..”Köpək dişi” insanın uydurma bir dünyadan qaçışını əks etdirsə də, “Alplar”da bunun tam əksi olaraq saxta dünyaya girmə cəhdləri təsvir olunur..”. Əsas qəhrəman kimi qadın fetişizmindən əl çəkməyən Lantimos’un fərd-cəmiyyət əlaqələrini artıq içi boşalmış ‘yadlaşma’ fonunda, olduqca qeyri-emosional, duyğusuz kadrlar şəklində lentə alması postmodernist dünyanın insanı qəlibləşdirmə prosesinə vurğudur.

4 nəfərdən – tibb bacısı, ilk yardım işçisi, gimnast və onun məşqçisi – ibarət “Alplar” adlı xidmət şirkəti ölən şəxsləri əvəz etmək üçün sifarişlər qəbul edir. Mərhumların qohum-tanışlarının göstərişilə pullu şəxsiyyət dəyişikliyini qəbul edən işçilərin lideri özünə Alp dağlarının ən yüksək zirvəsi olan Monblanı ləqəb seçib. Digər işçilər üçün daha alçaq zirvələr ad funksiyasını yerinə yetirir. Yaradılmış iş mühitində müəyyən qaydalar var ki, onlara tabe olunması mütləqdir. Lakin hadisələrin gedişatında şəxsiyyət qarışıqlığından əziyyət çəkən tibb bacısının “biznes etikası”na uyğun olmayan səhvləri prosesi mürəkkəbləşdirir. Vizual baxımdan – əsasən  dialoqlardakı kamera maneraları – qənaətbəxş hesab edilə biləcək “Alplar”, narrativ səbəb-nəticə əlaqələrini əlindən yerə qoymayan orta statistik izləyici üçün bəlkə də normalın altında bir filmdir. Amma fundamentalist yanaşma “səthiliyin mənasızlığı”nı aradan qaldırmağa kömək edir.

Bəs niyə məhz Alp dağları?! Liderin fikrincə dünyadakı bütün dağların yerində ola biləcək ancaq özü əvəzsiz olan yeganə coğrafi quruluş Alp dağlarıdır. Yəni qrup şəklində onlar istənilən şəraitə adaptasiya ola bilərlər. İlkin olaraq bu əvəzetmə – kor qadının ən yaxın dostu olmaq, hansısa babanın nəvəsi olmaq,  ölmüş tennisçi qızı oynamaq – mexaniki xarakter daşısa da, sonradan rola bürünməyin real həyatdan daha cəlbedici olduğu üzə çıxır. Və adət etdiyimiz çarxın realdan fiksiyaya doğru tərsinə döngüsünün şahidi oluruq. Qrupdan çıxış edərək cəmiyyətdəki şəxsiyyətsizləşməyə və uydurma personalizasiyaya  eyham vuran filmin mövzusunu Bodriyar‘ın bir cümləsinə sıxışdırmaq olar: “Saxta olan həqiqidən daha realdır”…

***

“Köpək dişi” filmində olduğu kimi “Alplar”da da totalitarizmə göndərmələr gözdən qaçmır. Məşqçinin gimnast qız üzərindəki hakimiyyəti, eləcə də ilk yardım işçisinin bütün qrupa nəzarət etməsi, “Köpək dişi” filmindəki ata rolunun xüsusiyyətlərini yada salır. Qorxu və cəzalandırma ilə manipulyasiya isə hər iki işin digər ortaq cəhətidir.

İlk səhnədə klassik notlar müşayiətində lentlə rəqs edən gimnastın arzusu hərəkətlərini pop musiqi fonunda icra etməsidir. Bunu klassizmdən modernizmə keçid, dəyərlərin dəyişməsi, yeninin köhnə üzərində qələbəsi kimi də anlamaq olar. Ancaq bunun “Pirr qələbəsi” olduğunu müşahidə etmək heç də çətin deyil. Avanqard axım olaraq başlayan futuristlərin faşizmə meylləndiyi, ehkamları qırmaq adı altında hərəkatların fundamentalizmə kök saldığı və dəyərsiz elan edilən çərçivələrin dekonstruksiyası sayəsində boşluğa yuvarlanan cəmiyyətlərdə fərdin həyatı kopyalamağa imkan verən metaya çevrilib. Filmdə adları çəkilən məşhurlar vasitəsilə rejissor müasir dünyamızın ‘Hollivud effekti’ adlanan “xoşbəxt” illuziya ilə çevrələnməsini tənqid etməklə qalmır, həm də bu populizm istehlakçılığını sosial qüsur olaraq qiymətləndirir.

Filmdəki iki səhnə sanki analogiya aparılmalı motivlərə malikdir. Bunlardan ilki tibb bacısı ilə Monblanın dialoqunda keçir. Məşhur amerikalı müğənni Prins’in ölüb-ölməməsilə bağlı qısa müzakirəyə ilk yardım işçisi “Ölüb!” deyə son qoyur. Və eyni şeyi bundan əvvəlki səhnədə gimnast qız üçün demişdi. Maraq üçün qeyd edək ki, əsl adı Rocers Nelson olan Prins ləqəbli pop ifaçısının 56 yaşı var və hələ sağdır. Filmin həm də ssenari müəllifi olan Lantimos’un bu cür reaksiya seçməsi Nitsşe‘nin deyimilə əlaqələndirilə bilər. Çünki Prins ingiliscədən “prince” – “şahzadə” anlamına gəlir və idarəçi, hakimi-mütləq kimi tanınır. Bu hissədə Monblanı, gimnast qızın pop musiqiyə olan həvəsini, onun ikonasının ölümünün elanı ilə qırmağa çalışan bir lider kimi qəbul etmək olar.

İkinci səhnə Monblanın tibb bacısına olan şiddəti zamanı ortaya çıxır. Gimnastika aləti bulaba vasitəsilə qıza zərbə endirən lider, cəzanın sonunda mavi rəng alınarsa onun vəziyyətini kafi ancaq etibarsız, qırmızı olarsa yalnızca etibarsız olacağını vurğulayır. Təbii ki, hər hansı fantastikadan uzaq olan filmdə zərbə sonrası tibb bacısı üzü qan içində yerə sərilir. Bu səhnə qəhrəmanımızın illuzionar həyat yaşaması, yəni Elektra kompleksi adlandırıla biləcək ata-qız münasibətindən (real) saxta qız rolu oynadığı ailədəki (qeyri-real) qarışıqlıqdan sonra baş verir. Mavi ya qırmızı rəngin vəziyyəti dərəcələndirməsindən yola çıxsaq, 1999-cu ildə çəkilmiş “Matriks” filmini xatırlamalıyıq: “Bu sənin son şansındır. Geriyə yol yoxdur. Mavi həbi qəbul etsən, hekayə sona yetir, sən yatağında oyanırsan və nəyə istiyirsən ona inanırsan. Əgər qırmızı həbi seçsən, sən bu Möcüzələr ölkəsində qalırsan və mən sənə dovşan deşiyinin necə dərin olduğunu göstərirəm”. Neo’ya deyilən bu sözlərin bazis olduğunu qəbul etsək, “Alplar” filminin izləyici üçün qeyri-optimist sonluq gətirdiyini düşünmək olar.

Fərdin hər zaman o ‘Başqa’da yaşayacağını, heç vaxt real ‘Mən’i ələ keçirə bilməyəcəyini göstərən filmin son kadrında gimnastın öz arzusuna çatdığının şahidi oluruq. Bəs o artıq xoşbəxtdirmi? Boş gözlərlə baxan aktrisa bu sualı izləyicilərin öhdəsinə buraxır…

Mənbə: Kult.az

***

Lermontov’dan “Zəmanəmizin qəhrəmanı”

Rus yazar və şair Mixail Lermontov cəmi 26 il yaşadı. Sona bir neçə il qalmış, eyni aqibəti paylaşacağı həmkarı Puşkin’in duelloda ölüm xəbərini alır. “Müqəddəs şair qanı yuyula bilməz!” misrası ilə bitirdiyi ithaf şeiri olan “Şairin ölümü”, həm də dövrün monarxik idarə sistemi və onun qoyduğu (və qoymadığı) qayda-qanunlara üsyan xarakteri daşıyırdı. Ancaq Lermontov’un özü də bu bəladan uzaq qala bilmir; əvvəlcə Peterburqdakı fransız səfirinin oğlu ilə girişdiyi duellodan sağ çıxa bilsə də, 1 il sonrakı başqa bir fransız zabitlə olan duellosu onun həyatının sonu olur. Rus romantizminin öndə şəxslərindən biri olan Lermontov’un şeirləri, əsas da tək romanı* olan “Zəmanəmizin qəhrəmanı” illər keçməsinə baxmayaraq, mövzu cəhətdən hələ də öz aktuallığını qoruyub-saxlamaqdadır.

“Zəmanəmizin qəhrəmanı” romanı son vaxtlar oxuduğum ən yaxşı kitablar arasında, şübhəsiz, öz yerini aldı. Adsız səyyah tərəfindən danışılan əsərdə 19cu əsr Rusiyasının burjua abu-havasını hiss etmək olar. Peçorin obrazı şairin təxəyyülünün deyil, cəmiyyətin formalaşdırdığı bir protaqonistdir. Surətin qarşısındakılarla olan münasibət – danışıqlarının səmimi yoxsa süni olduğunu müəyyənləşdirmək olduqca çətindir; öz fikirlərinin özdən doğulduğuna şübhə etməmək mümkün deyildir. Oxucu vərəqlər sona yaxınlaşdıqca bir insanın cəmiyyət qarşısında büründüyü “personası”ndan çəkdiyi və çəkdirdiyi iztirabları görür, Peçorinin sadist və mazoxist tərəflərini aşkar edir, arada ona nifrət, bəzən də rəğbət bəsləyir. Dünya ədəbiyyatında Balzak‘ın Rastinyajı, Stendal‘ın Jülyeni, Oskar Uayld‘ın Dorianı kimi, Lermontov’un Peçorini də unudulmaz və təkrarolunmaz qəhrəmanlar sırasına daxil olmuşdur, ən azından mənə görə.

***

Romanın önsözündən, Lermontov yazır:

“Cənablar, Zəmanəmizin Qəhrəmanı tək bir insanın portreti deyil; nəslimizin getdikcə artan pisliklərindən yaradılmış bir portretdir. Mənə bir insanın bu qədər pis ola bilməyəcəyini deyəcəksiniz; mən də deyəcəm ki, madam bu qədər tragik və romantik quldurun varlığına inandınız, niyə Peçorin həqiqətinə inanmırsınız? Yoxsa bu insandakı həqiqət payı sizin istədiyinizdən də çoxdur?“

Romanın ən yaddaqalan hissəsindən:

“Bir an düşündüm, sonra içimdə bir şey qırılmış kimi, “bəli, uşaqlığımdan bəri taleyim elə budur!” dedim. “Hər kəs üzümdə pisliyə meyllilik əlamətləri axtarardı – əslində olmayan, amma onlara görə olmalı olan əlamətləri. Axırda arzularına çatdılar. Təvazökar idim; məni rasionallıqla günahlandırdılar. Sonda danışmayan birinə çevrildim. Yaxşılıqla pisliyi ayırd edə bilirdim; ancaq başa düşmürdülər məni, incidirdilər. Kin bəsləməyə başladım. Uşaqlıqda özümə qapanırdım, digərləri kimi şən, çox danışan biri deyildim; onlardan üstün görürdüm özümü, amma hamı məni onlardan aşağı hesab etməkdə sanki sözü bir yerə qoymuşdu. Qısqanc oldum. Bütün Dünyanı sevməyə hazır idim; dəyərləndirən çıxmadı. Nəticədə nifrət etməyi öyrəndim. Rəngsiz gəncliyimi, özümə və Dünyaya qarşı olan mübarizədə tükətdim. Lağ edəcəklərindən qorxub, ən yaxşı hisslərimi ürəyimin dərinliklərində basdırdım; oradaca silinib getdilər. Həmişə doğru danışdım, inanmadılar. Mən də aldatmağa başladım. Burjua dünyasını, cəmiyyət mexanizmini yavaş-yavaş qavrayaraq, həyat dərsində təcrübə qazandım; başqalarının bu təcrübəni qazanmadan necə xoşbəxtlik əldə etdiklərini gördüm; mənim dayanmadan çatmağa çalışdığım hədəflərin həzzini, onlar özlərini yormadan yaşayırdılar. Həmin anda içimdə bir pessimizm baş qaldırdı – tapança gülləsi ilə bitiriləcək bir pessimizm deyildi bu; soyuq, çarəsiz, xoş niyyətli bir gülümsəmənin altına gizlənmiş bir ümidsizlik idi. Ruhum yaralanmışdı; ruhumun yarısı yox idi; solmuş, uçmuş, ölmüşdü. Mən də o yarısını kəsib atdım – digər tərəf hələ də tərpənirdi, canlı, hər kəsin xidmətində. Heç kim fərqinə varmadı bunun; çünki bir zamanlar var olan digər yarıdan xəbərləri yox idi; amma siz bir xatirəni canlandırdınız, mən də sizə bir kitab oxudum. Bir çoxlarına bu gülünc gəlir, amma mən heç vaxt elə düşünmürəm, hələ onlarda nələrin gizləndiyini nəzərə alsaq… Yenə də sizdən mənimlə həmfikir olmağı istəyə bilmərəm; bu ani çıxışım sizə gülünc gəlirsə, xahiş edirəm gülün. Açıq deyirəm, qətiyyən incitməz məni…”

***

Not to be reproduced (1937)

Bir tablo var, hansıki özü ilə mübarizə edənlərə (elə Peçorin’ə) çox uyğun gəlir məncə. Rəssamın digər əsərləri də yaxşıdır və amma bunun yeri ayrıdır. Onsuz da Rene Maqrit‘in üzü gizlətmək fetişi çoxlarımıza məlumdur. Təsvir olunan isə həmin dövrdə Rene’yə dəstək olan Edvard Ceyms’dir. Kənarda isə Edqar Allan Po‘nun (sevdiyi yazar idi) yeganə tamamlanmış romanı olan “Nantuketli Artur Qordon Pimin hekayəsi” kitabını görmək olar. Məsələyə sırf insan-güzgü münasibətləri fonunda baxsaq, Jak Lakan‘a (“mirror stage” konsepti) qayıtmalı olacağıq, hansıki əvvəlki yazılarda qeyd etmişdim. Hansısa məşhur güzgünü ixtira edənləri cinayətkar adlandırmışdı. Çünki güzgülər gerçəkliyi simulyasiya edir, insanı həqiqətdən uzaqlaşdırır; və arqumentini müdafiə üçün gözləri xatırladırdı. İnsan gözlərilə yalnız bədəninin bir hissəsini görə bilir; üzümüzü görmək mümkünsüzdür; güzgü isə bu problemin süni həllindən başqa bir şey deyil. Əslində sürreal əsərlərə hansısa məna yükləmək bir az absurddur. Ancaq bu tabloda insanın həqiqi özünü gizlətməsi və cəmiyyət daxilindəki persona’ya sığınması başa düşülə bilər. Qəlib formadakı insanları başa düşmək və bu  “xəstəliyi” aradan qaldırmaq üçün Paolo Pazolini‘nin dediyi kimi, marksizm və psixoanaliz olduqca mühümdür.

***

Son olaraq bunu qeyd edim ki, şairlərin nəsrdə də uğur qazanmasına bir neçə dəfə şahid olmuş(uq)am. Oskar Uayld’ın “Dorian Qreyin portreti”, Aqşin Yenisey‘in “Cənnətdə terror aksiyası” və haqqında qısa məlumat verdiyim, Lermontov’un “Zəmanəmizin qəhrəmanı” buna misal ola bilər. Növbəti Rayner Maria Rilke olacaq çox güman…

***

…çünki hər bir yazının öz mahnısı var.