“Mən həyatımdan tam razı, fit çala-çala çəkmələrimin bağını bağlayıram və birdən hiss edirəm ki, bədbəxtəm. Bu dəfə səni tuta bildim, qüssə, mən hələ səni beynim qeydiyyatdan keçirməzdən öncə, o, sənə öz mənfi hökmünü çıxaranadək hiss etmişdim. Əgər boz rəng ağrı, mədə ağrısı olsaydı, nə olardı?! Və demək olar ki, dərhal (lakin sonra, bu dəfə sən məni aldada bilməzsən) vərdiş etdiyimiz izahat ortaya çıxır: “Hə, bir gün də yaşamalıyam və s.” Bundan sonra da: “Canım saxılır, ona görə ki … və s.”
Düşüncələr bütün yelkənlərdə çaparaq gedirlər, ancaq əsas yelkənləri üfürən küləkdir ki, aşağıdan əsir (aşağıdan – xalis fiziki əlamət). Lakin külək dəyişən kimi (onun istiqaməti nəyi dəyişir ki?) rəngbərəng yelkənli xoşbəxt gəmilər üzüb gəlir. “Ancaq şikayətlənməyə də dəyməz, çe” – və bunabənzər şeylər.
Yuxudan duranda jalüzlərin arasından sübh şəfəqlərini gördüm. Mən gecənin elə bir dərinliyindən çıxırdım ki, elə bilirdim, öz-özümü qaytarıram; məni hər şeyin həmişəki kimi və həminki ruhsuz ardıcıllıqla olacağı yeni gün qorxudurdu: şüur işə düşür, işıq duyğusu əmələ gəlir, gözlər açılır, jalüzlər və aralarındakı işıq görünür.
Elə bu an mən yarıyuxulu halda dinləri heyrətə gətirən və məftun edən bütün dəhşəti başa düşdüm, kainatın əbədi kamilliyi və yer kürəsinin öz oxu ətrafında daim fırlanması. Və qəm-qüssədən, dözülməz əlacsızlıq duyğusundan boğuldum. Mən hər səhər günəşin çıxmasına dözməyə məcburam. Bu dəhşətdir. Qeyri-insanidir.
Mən yenidən yuxuya getməkdən ötrü dəyişə bilən plastik dünyanı təsəvvür etdim (gördüm), elə bir dünyanı ki, onun üzərində möcüzələr bəxş edən kor təsadüf dolaşır, göz üzü isə yığılıb-açıla bilər, günəş çıxmaya, ya da göydə donub-qala bilər, yaxud formasını dəyişə bilər…”
Xulio Kortasar’ın “Xana-xana” romanından bir hissə
( )
“Teatr müdiri və ya məşq: Hissənin sonu” (1885), Uolter Sikert
***
“Həyatım boyu bütün əlaqələrimi hazırlayan, indi olduğum mövqeyimin yaradıcısı olan ən yaxın dostumun xəstələnməsi xəbərilə dərindən sarsılmış vəziyyətdəyəm. Ancaq çox yaxınımıza gələndə varlığını duyduğumuz ölümün keçən onilliklərdə mənə ən yaxın olmuş, həddən artıq qabiliyyətli, musiqi dahisi, güvəndiyim tək insan olan atamı, ən yaxın dostumu əlimdən almağa gəldiyi hissinin dəhşətli qorxusu içindəyəm. Bu vəziyyətdə mənə heç nə təsəlli verə bilməz! Amma Tanrıya bizə bu şansı verdiyi üçün dəfələrlə təşəkkür etməliyik, əziz atam. Nə demək istədiyimi ümidvaram başa düşdün. Niyəsini soruşursansa; həyatımızın sonuna gələndə, şiddətli ağrılarla qıvrılanda, ölümün ən yaxın sirdaşımız olduğunu bizə göstərdiyi üçün. İçində yaşadığımız saxta xoşbəxtlik yerinə, gerçək xoşbəxtliyin, kilidi çevirib açdığı qapı arxasında olduğunu bizə göstərən həqiqi dostumuzun ölüm olduğunu bizə görmək şansı verdiyi üçün. Hal-hazırda gənc olduğumu və ölümün mənə uzaq olması fikrilə saxtakar davranıb, yalan söylədiyimi düşünməyəsən. Bəlkə mən də sabahı görməyəcəyəm. Heç kim yaşının gəncliyinə baxıb sabahı görəcəyi hissinə aldanmasın. Ancaq şükr etsin. Mənim etdiyim kimi. Yaradana hər gün o gün üçün təşəkkür edirəm və ölümün hər an çox yaxında olduğunun fərqindəyəm. Dostumuzun bizə nə vaxt görünəcəyi isə müəmmalıdır.”
Motsart’ın ölüm ayağında olan atası Leopold’a məktubu
( )
“Ölümün kölgəsi” (1873), Uilyam Holman Hant
***
” – Yox, indi siz məni anlayacaq halda deyilsiniz, bir vaxtlar bütün bunları sizinlə paylaşdığımı xatırlayacaqsınız. Elə bir gün gəlir ki, – bəziləri üçün o gün çox da uzaqda deyil – artıq gülüb-danışacaq halda olmursan və baxdığın hər guşədə gözünə ancaq ölüm mələyi görünür. Siz bu “ölüm” kəlməsinin nə ifadə etdiyini də anlamaq iqtidarında deyilsiniz! İndi o, sizə boş bir səs yığını kimi gəlir. Mənə isə əsl dəhşət aşılayır. Onun gerçək anlamını niyə görəsə insan qəfildən və buna hər hansı səbəb olmadan fəhm etməyə başlayır və həmin andan həyatdakı hər şey onun gözündə dəyişir. Bu son on beş ildə həmin yaşantının qurdtək içimi necə gəmirdiyinin fərqindəyəm mən. Hər gün, hər saat o, varlığımın ən dərin qatlarına nüfuz etdiyindən mən daim özümü az sonra yerlə bir olacaq bina kimi hiss edirəm. Həmin hiss məni o dərəcədə eybəcər kökə salıb ki, özümü tanımaqda çətinlik çəkirəm. Otuz il öncə həyat eşqilə coşub-daşan, gümrah və güclü birisi olduğum halda, indi o adamdan əsər-əlamət qalmayıb. Mənim şəvə saçlarımı o sarsıntının hansı əzmlə, günbəgün artan inadla bəyaz rəngə boyadığının şahidiyəm! Hamar dərimi, əzələlərimi, dişlərimi, o cavan bədənimi əlimdən alan o duyğu mənə təkcə ruhumu qıydı və tezliklə onu da alacağı şübhəsizdir. Hə, o yaramaz bütün varlığımı gəmirib. Hiss olunmadan, aramsız, saniyəbəsaniyə, amansızcasına gəmirməklə məni yeyib, dağıdıb. Ona görə də indi nəyə əl atıramsa, ölümün təmasını duyuram. Atdığım hər addım məni ona yaxınlaşdırır, etdiyim hər hərəkət, aldığım hər nəfəs, sanki, o iyrənc ölümün xeyrinədir. Nəfəs almaq, yemək-içmək, yatmaq, çalışmaq, arzular qurmaq – əslində, elə ölmək deməkmiş. Ən nəhayət, yaşamağın özü də ölümə səyahət imiş!
Eh, siz hələ bütün bunlardan xəbərsizsiniz! Əgər vur-tut on beş dəqiqə bu barədə düşünsəydiniz, bunun fərqinə varardınız. Həyatdan nə umursunuz? Sevgimi? Beş-altı öpüş dadınca, sizin həzz duyğunuz korşalacaq. Daha nə istəyirsiniz? Pulmu? Nə üçün? Qadınlara sahiblənmək üçünmü? Əcəb həzmiş! Yoxsa tıxanınca yemək, piylənmək və gecə sübhəcən podaqra sancılarından bağırmaq üçün?
Başqa nə istərdiniz? Şöhrətmi? Bəs əgər həyatınız sevgidən məhrumdursa, neyləyəcəksiniz onu? Başqa nə istəyirsiniz? Axı onsuz da son nəticədə hər cəhdiniz ölümlə nəticələnəcək?!
İndi o görüntü mənə elə yaxınlaşıb ki, çox vaxt əlimi uzadıb onu qovmaq keçir könlümdən. Amma o, torpağın üstünə yayılır, fəzanı doldurur öz varlığıyla. Hər yerdə ona rast gəlirəm. Yolun ortasında tapdanmış böcək də, xəzəllər də, dostumun saqqalındakı dən də ürəyimi deşir və deyir: “Budur o!”. Gördüyüm işi, gözümə sataşan görüntüləri, yeyib-içdiyimi, sevib-xoşladığım hər şeyi: ay işığını, günəşin qürubunu, göylərlə birləşən dənizi, yatağına sığmayan çayları, istədiyin qədər hələ ciyərlərinə çəkmədiyin yay axşamlarının sərinini – mənə zəhər edir o!”
Gi de Mopassan’ın “Əziz dost” romanından bir hissə
( )
“Əzgin həyat” (1892), Ferdinand Hodler
***
Həyatın bir aktı – yaşamağı, hərəkəti – bildirməsilə Ölümün təcrübi aktsızlığı arasında Hamletvari o bir neçə saniyəlik tərəddüd…
Fotosintez 