“…Ümumiyyətlə, mənim həyatda olduğumdan xəbərsizliyin ən dəhşətli hadisə idi. Bu gün artıq anlayıram ki, – ah, bunu başa düşməyi sən öyrətdin! – hər hansı bir qızın və ya qadının simasını kişilər çox tez unudurlar, çünki çox vaxt bu sima gah ehtirasları, gah uşaq macəralarını, gah da ruhi sarsıntıları əks etdirən güzgüdən savayı bir şey deyildir və qadınların sifətlərini çox asanlıqla yaddan çıxara bilərlər, çünki illər öz işıq və kölgələri ilə orada izlər buraxır, geyim onları müxtəlif biçimə salır. Öz talelərinin hökmünə tabe olanlar, doğrudan da, ən müdrik insanlardır! Mən, o zamankı qız, sənin unutqanlığını hələ də anlaya bilmirdim, çünki nəhayətsiz, arası kəsilməyən fikirlərim səninlə məşğul ikən səfehcəsinə düşünürdüm ki, yəqin, sən də tez-tez məni yad edir və yolumu gözləyirsən; sənin üçün heç nə, heç kim olmadığıma, məni bircə dəfə də olsa xatırlamadığına əmin olsaydım, necə yaşaya bilərdim! Cismində heç bir üzvün məni tanımadığını, həyatında heç bir xatirə telinin mənim həyatımla bağlı olmadığını ifadə edən baxışınla məndə oyanmış hiss həqiqətlə etdiyim ilk təmas, taleyimə saldığım ilk nəzər idi…” Ştefan Svayq, “Yad qadının məktubu”
***
“Xatirələrə sonuna qədər sadiqəm, insanlara heç vaxt elə olmayacağam.”
Rilke 3 yaşında
Alman və Dünya ədəbiyyatında nəzmin əsas simalarından biri olan Rainer Maria Rilke (1875-1926) orta Avropanın kozmopolit hissəsi olan Avstriya-Macarıstan imperatorluğunda doğulub (Praqa) boya-başa çatmışdır. Bir çox yaradıcı şəxsdə olduğu kimi, onun həyatına da valideynlərinin, xüsusilə anasının təsiri danılmazdır. Hirsli bir qadın olan anası 1 həftəlik ömrü olmuş qızının itkisini Rilke’ni 6 yaşına qədər qız paltarlarında böyütməklə ovundurmağa çalışmışdır. 9 yaşında valideynləri boşanır, şair anası ilə birlikdə Vyanaya getməyə məcbur qalır. 1886-da hərbi məktəbə, 5 il sonra Lints Ticarət Akademiyasına qeydiyyata alınır. Özəl dərslərlə yanaşı fəlsəfə, ədəbiyyat, sənət tarixi ilə əlaqədar biliklərə yiyələnir. İlk şeiri 16 yaşında Vyana qəzetində yayımlanır. İlk kitabını isə 19 yaşında “Axşam” adlı şeirilə iştirak etdiyi yarışmadan qazandığı 20 marklıq mükafatı sayəsində çıxarda bilir. Ancaq hələ tez idi, bunu özü də başa düşürdü: “Ah gənc ikən yazılan misraların qiyməti nədir ki! Gözləməli idi. Bütün bir ömür boyu, mümkünsə uzun bir ömür boyu, məna və ləzzət toplamalı idi və sonra tamamilə, sonunda, bəlkə yaxşı on misra yazıla bilərdi. Çünki misralar, insanların sandıqları kimi, hisslər deyil (hiss çox erkən başlar) təcrübələr idi…”
“Budur mənim bütün səyim, bu:
həsr edilmək həsrət çəkərək
gəzməyə günlər boyu.
Güclənib genişlənmək deyərkən,
minlərlə kök salaraq
qavramaq həyatı dərindən.
Və ortasından keçərək ağrının
yetkinləşmək həyatın ta kənarında
ta kənarında zamanın!…”
Ştefan Svayq 1936-cı ildə, yəni Rilke’nin ölümündən doqquz il sonra, Londonda, Rilke ilə bağlı verdiyi konfransda bunları söyləmişdir: “Zamanımızda saf şairə artıq nadir rast gəlinir, amma bəlkə ondan da daha nadir tapılanı isə bütün bir həyatın tam poetik bir mövcudluğa çevrilməsi, bütün bir həyatın mütləq mənada belə bir orbitə yerləşdirilməsidir. Və yaradıcılıqla həyat arasında belə bir uyğunlaşmanın bir insanın şəxsiyyətində reallaşdığını görə bilmə xoşbəxtliyinə çatan üçün əsas vəzifə, bu mənəvi möcüzəyə bağlı olaraq onu həm öz dövrünə, həm də bəlkə bir sonrakı nəslə daşımaq, tanıtmaqdır…”
Rainer Maria Rilke
“Yatmağı üçün birinə mahnı oxumaq istəyirəm,
birinin yanına oturub hərəkətsizcə dayanmaq.
Səni yelləyərək bir mahnı zümzümə etmək istəyirəm,
tam yuxuya gedəcəyin sırada səninlə birlikdə olmaq.
Evdəki tək oyaq adamın mən olmağını,
gecənin soyuq olduğunu bilənin tək mən.
Həm içərini, həm də çölü dinləmək istəyirəm,
sənin içini, dünyanın və meşələrin.
Saatlar zənglərini ağır ağır səsləndirir,
və sən zamanın əslinə enə bilirsən.
Küçədə bir yad gedir
və yoldan keçən bir iti narahat edir.
Ardından səssizlik gəlir.
gözlərimi sənə,
əllərimi uzadarcasına təqdim etmişdim,
qaranlığın içində bir şeylər tərpəndiyində,
səni yüngülcə tutub sonra da buraxmaları üçün.”
Svayq’a görə Rilke, şeir yaradıcılığındakı dahiliyini öz azadlığı ilə bağlı güzəşt tanımazlığı sayəsində reallaşdıra bilmişdir. Eyni konfransda Svayq, şairin bu azad şəxsiyyətini belə təsvir etmişdir: “Zamanımızın müvəffəqiyyətli şairlərindən heç biri, özünü heç bir yerə bağlamayan Rilke qədər azad deyildi. Onun nə vərdişləri, nə ünvanı və əslində nə də bir vətəni vardı; İtaliyada, Fransada ya da Avstriyada eyni rahatlıqla yaşaya bilərdi və harada olduğu heç bir zaman bilinməzdi. Onunla qarşılaşmaq, demək olar ki, bir təsadüfə bağlı idi…”
“Hər kəsin həyatında elə saatlar vardır ki, insan təkliyini verib nə cür yavan və ucuz olursa olsun bir birlik istər qarşılığında; yaxşı-pis ilk rast gələcəyi adamla, ən sıravi bir adamla sırf azca bir münasibət uğruna təkliyi əldən çıxarmaq istəyər… amma bəlkə də yalnızlığın böyüdüyü saatlardır bunlar, çünki onun böyüməsi də eynilə oğlanların böyüməsi kimi bəzi acı və sancılarla reallaşar və baharın ilk günü kimi hüznlə dolub daşar. Ancaq, çaşdırmasın bu sizi. Bizlərə lazım olan yalnızlıqdır, böyük, daxili bir təklik. Öz daxilinə enmək və saatlar boyu kimsələrə rast gəlməmək…”
Lu Salome
Şair gənclik illərini keçirdiyi Münxendə tanış olur Lu Salome’ylə … Rilke, Nitsşe‘ni, Freyd‘i çaşqına çevirən və özündən yaşca olduqca böyük olan bu qadına tam mənasıyla tutulur və evlənmə təklif edir. Evlilik baş tutmaz. Ancaq ehtiraslı bir münasibətdən sonra ayrıldıqları an Salome bütün aktrisalar kimi deyər: “Sənə ancaq çox lazım olduğum zaman, ən pis saatında axtaracaqsan məni.” Ona bir neçə il sonra belə yazar Rilke: “O zaman da hiss etmişdim, bu gün də bilirəm ki, səni əhatə edən o sonsuz gerçək, o son dərəcə yaxşı mühit, yaradıcılıq dövrümün ən əhəmiyyətli hadisəsidi. Məni yüz yerimdən eyni anda qavrayan o dəyişdirici həyat, sənin varlığının böyük gerçəyindən doğulurdu. Daha əvvəl, o axtardıqlarım əsnasında, heç o qədər duymamış həyatı, o qədər inanmamışdım indiyə, gələcəyi o qədər tanımamışdım. Sən bütün şübhələrin tam əleyhdarı idin; toxunduğun, uzandığın və gördüyün hər şeyin var olduğuna şahidlik edən idin. Dünya buludlu görünüşünü itirdi; obyektlər doğuldular, yavaş yavaş və çətinliklə öyrəndim hər şeyin nə cür sadə olduğunu; və yetkinləşdim, sadə şeylər söyləməyi öyrəndim. Bütün bunlar, özümü formasızlıq içində itirmə təhlükəsiylə qarşı-qarşıya olduğum bir vaxtda səni tanımaq xoşbəxtliyinə çatdığım üçün oldu.”
Rilke, Salome’dən “ayrılması”nın ardından Ogüst Rodin‘in şagirdi, heykəltəraş Klara Vesthof‘la evlənir. Adi bir evlilik demək çətindir bu əlaqəyə: illərcə ayrı yaşayıb boşanmadıqları bir münasibət.
Sonra Parisə gələn şair, burada dövrün bir çox məşhur siması ilə tanış olur. Dostluqlar axtarır, amma nəticəsiz…əvəzolunmaz yalnızlığını hər yerə aparır çünki. Bu təklik onun üçün artıq imtina edilməz bir mövcudluq xüsusiyyəti olmuşdur, artıq onunladır və ona sığınmaqdadır… Ancaq hərdənbir və qısa bir müddət üçün boşalan, dərhal ardından daha da sıxlaşan iç gərginliyini şəhərdən şəhərə, ölkədən ölkəyə daşıyaraq sonuna qədər dözəcəkdir.
Yoxsa işığımızla yalanmı söyləməkdəyik?!
Yoxsa minlərlə ildən bu yana gecəmi tək gerçəyimiz?!
Ən məşhur əsəri hesab edilən “Duino ağıları”nı 1912-ci ildə şahzadə Mari’nin qonağı kimi Duino qalasında yazır. Ancaq bu elə də asan başa gəlmir, əsərin tamamlanması üçün şairə 10 il lazım olur. İlk illərdə yaşadığı dərin psixoloji böhran yaradıcılığına neqativ təsir edir və dostlarının həkim müayinəsi tələbinə, “şeytanlarımı qovarkən ilham pərilərimi qorxutmaq istəmirəm” deyə cavab verir. 1923-də tutulduğu xəstəlik, 3 il sonra, 51 yaşında şairi ölümə aparır…
…Deyilənə görə, bir gün, dostunun qalası olan Muzotda qalarkən, şeirlərinə vurğun gözəl bir misirli qadın gəlir şairi görməyə. Rilke sevinir, ona gül yığmaq üçün qalanın bağçasına keçir. Əlinə tikan batır gül qopararkən. Ağrı artdıqca həkimə ehtiyac duyur. Müayinədən sonra irəliləmiş vəziyyətdə qan xərçəngi olduğu aydınlaşır. İki ay sonra 29 dekabr 1926-da İsveçrədə bir qalada ölür. Məzar daşına özünün xüsusilə hazırladığı bu misralar yazılıdır:
“Gül, ey saf ziddiyyət!
Bütün göz qapaqlarının altında
Hər kəsin yuxusuzluğunun
sevinci…”
Ölərkən, “Mənə Salome’ni gətirin, məni bir tək o anlayar” deməsi, eşqin cismə bağlı olmadığının başqa bir sübutudur.
Necə?! Yanında olmasa sevə bilmirsən? “Yanımda olmasa nə mənası?”. Belə?..
***
Fotosintez 